Sosializmin Utopiyadan Elmә Doğru İnkişafı

Mündəricat

1892-ci ilin ingiliscә nәşrinә giriş

Sosializmin utopiyadan elmә doğru inkişafı

Kitabda Adı Çəkilən Şəxslər Haqqında

Plexanovun Ön Sözü

(Ön sözün tərcüməçisi: Rəhman Ələkbərov)

İcazə verin, gənc partiya üzvlərinin mənafeyi üçün mötərizədə əlavə edim ki, Plexanovun bütün fəlsəfi yazılarını tədqiq etmədən, əsl, ağıllı kommunist olmağa ümid edə bilməzsiniz, çünki Marksizm haqqında dünyada heç bir yerdə bunlardan yaxşı heç nə yazılmayıb.

V.Lenin, 1921(“Bir daha həmkarlar ittifaqı barəsində”)

Engelsin “Sosializm: utopik və elmi” broşürasının rus dilinə tərcüməsi indi üçüncü nəşrinə verilmişdir. İkinci nəşri 1892-ci ildə çap olundu.^{^[1]} O dövrdə sosialist nəzəriyyəsinin ümumiyyətlə elmi olaraq xarakterizə edilə bilməyəcəyi fikri beynəlxalq sosialist ədəbiyyatında hələ öz ifadəsini tapmamışdı. Bu gün bu cür fikirlər çox ucadan səsləndirilir və bəzi oxuculara təsirsiz ötüşmür. Ona görə də biz bu sualı araşdırmağın əsl vaxtı olduğunu hesab edirik: elmi sosializm nədir və o utopik sosializmdən nə ilə fərqlənməkdədir?

Ancaq başlamaq üçün gəlin “tənqidçilərdən” birinə qulaq asaq:

17 may 1901-ci ildə Berlin Sosial Elmləri Öyrənən Tələbə İttifaqına (Sozialwissenschaftlicher Studentenverein zu Berlin) oxuduğu məqalədə cənab Bernşteyn eyni sualı verdi, baxmayaraq ki, o, bunu fərqli şəkildə ifadə etmişdi: “Elmi sosializm nə cürə mümkündür?” (“Wie ist wissenschaftlicher Sozialismus möglich?') Araşdırmaları ona mənfi istiqamətdə cavab verdi. Öz sözləri ilə desək, heç bir “izm” “elmi” ola bilməzdi:

“Burada “izm” dünyagörüşlərini, meylləri, fikir və ya tələblər sistemini ifadə edir, lakin elmilik onun ifadə imkanından kənardadır. Hər bir həqiqi elmin əsası təcrübədir. Elm öz sütunlarını toplanmış biliklər üzərində qurur. Sosializm isə gələcək ictimai sistem haqqında təlimdir və buna görə də onun ən xarakterik xüsusiyyəti elmi olaraq müəyyən edilə bilməz.”^{^[2]}

Bunun doğru olub-olmamasını biz irəlidə görmüş olacağıq.

Əvvəlcə gəlin “izmlər” və elm arasındakı əlaqəni müzakirə edək. Əgər cənab Bernşteyn heç bir “izm”in elm ola bilməyəcəyini söyləməkdə haqlıdırsa, məsələn, o zaman darvinizmin də “elm” olmadığı aydın olur. Bir anlıq bunu qəbul edək. Bəs o halda darvinizm nədir? Əgər cənab Bernşteynin nəzəriyyəsini doğru qəbul etməyə davam etmək istəyiriksə, darvinizmi də “fikir sistemləri”nə daxil etmək məcburiyyətindəyik. Bəs fikirlər sistemi elm ola bilməzmi, yoxsa elm ideyalar sistemindən ibarət deyilmi? Cənab Bernşteyn açıq-aydın bu cür düşünmür, lakin o, anlaşılmazlıqdan əziyyət çəkir, çünki onun “fikirlər sistemində” təəccüblü və dəhşətli bir çaşqınlıq var.

İndi hər bir savadlı məktəbli bilir ki, elm təcrübə əsasında qurulur. Amma sual bu deyil. Sual olunur: elm təcrübə əsasında nəyi qurur? Və bu sualın yalnız bir cavabı var: elm təcrübə əsasında müəyyən ümumiləşdirmələri (“fikir sistemləri”) qurur və bu da öz növbəsində hadisələrin müəyyən müddəalarının əsasını qoyur. Ancaq bu, gələcəyə aiddir. Buna görə də gələcəyə dair hər bir mülahizə elmi əsasdan məhrum deyil.

Sosializmin dünyagörüşü olduğunu və ona görə də qeyri-elmi olduğunu söyləmək nə cür bir nəticədir? Görünür, cənab Bernşteyn bunun mübahisəyə açıq olmadığını düşünür. Lakin bunun həqiqətən də danılmaz olması üçün əvvəldən sübut etmək lazımdır ki, heç bir dünyagörüşü elmi ola bilməz. Cənab Bernşteyn bunu etməmişdir və əsla da edə bilməyəcəkdir. Ona görə də biz ona istinad edərək deyirik: parlez pour vous, cher monsieur!^{^[3]}

Daha sonra. Bir tendensiya elm demək deyildir. Lakin elm araşdırılan hadisələrə xas olan tendensiyaları kəşf edə bilir və hər gün kəşf etməyə davam etməkdədir. Elmi sosializm, xüsusən də, indiki kapitalist cəmiyyətdə hökm sürən müəyyən bir cərəyanı (sosial inqilaba yönəlik meyli) əsaslandırır: sosializm hələ utopik mərhələdən çıxmazdan əvvəl gələcək ictimai nizam haqqındakı bir təlimdən ibarət idi.

Elmin “fikirlər sistemi” olmadığını təsəvvür etmək üçün insan Bernşteyn olmalıdır. Bu, həqiqətən dəhşətli təklifdir. Elm dəqiq olaraq bir sistemə işlənmiş bilikdir. Bernşteyn, həmişə olduğu kimi, məsələləri qarışdırır. O, müasir təbiət elmində elmi fərziyyələrdən tamamilə azad etmək üçün bir “meyil”in meydana çıxması haqqında eşitdi və elmin heç bir “ideya sistemi” ilə heç bir ortaqlığının olmadığına qərar verdi. Əslində, cənab Bernşteyni dəhşətli tezisinə aparan eyni elmi “tendensiya” əsassızdır. Hekkel bu yanlış “tendensiya”-nı tənqid edərkən tamamilə haqlı idi: “ohne Hypothese ist Erkenntnis nicht möglich” (Die Lebenswunder (Hipotez olmadan bilik mümkün deyil)(Ştutqart, 1904), s. 97).

Əgər indiki zamanın gələcəyə hamilə olması ilə bağlı müddəa doğrudursa, onda indinin elmi tədqiqi bizə gələcəyin bəzi hadisələrini - bu halda istehsal vasitələrinin ictimailəşməsini - sirli falaçmalar və ya ixtiyari və mücərrəd mülahizələrdən, lakin məhz “təcrübə ilə”, elmin topladığı biliklər əsasında qabaqcadan görmək imkanı verir.

Əgər cənab Bernşteyn elmi sosializmin mümkünlüyü ilə bağlı özünün qoyduğu sual üzərində ciddi düşünmək istəsəydi, o, ilk növbədə yuxarıda qeyd etdiyimiz müddəanın ictimai hadisələrə tətbiqi baxımından doğru və ya yalan olduğuna qərar verməli idi. Bundan əmin olaraq, o, müasir sosial elmin müasir sosial münasibətlər haqqında belə bir məlumat ehtiyatına malik olub-olmadığını düşünməli idi ki, istifadəyə verildikdə elmə bu sosial münasibətlərin başqaları ilə əvəzlənməsini qabaqcadan görməyə imkan verəcəkdir. Əgər o, belə bir məlumat bazasının olmadığını və heç vaxt ola bilməyəcəyini görsəydi, elmi sosializmin mümkünlüyü sualı özü-özlüyündə mənfi cavabını tapardı. Lakin əgər o, belə bir məlumatın artıq mövcud olduğuna və ya zamanla toplanıb yaradıla biləcəyinə inansaydı, bu suala qaçılmaz olaraq müsbət cavab verərdi. Ancaq o, bu məsələni necə həll etsə də, bir şey tam aydın olardı: səhv araşdırma metodu üzündən onun üçün hələ də bulanıq və düşünülməmiş "ideyalar sistemi" ilə örtülü qalan həqiqət. O, elmi sosializmin mövcudluğunun mümkünsüzlüyünün yalnız o vaxt isbat oluna biləcəyini görərdi ki, sosial hadisələrin öncədən proqnozlaşdırılmasının mümkünsüz olduğu aydınlaşsın. Başqa sözlə desək, elmi sosializmin mümkünlüyü məsələsini həll etməzdən əvvəl, ümumiyyətlə hər hansı bir sosial elmin mümkünlüyü məsələsini həll etmək vacib idi. Əgər cənab Bernşteyn bütün bunları başa düşsəydi, bəlkə də o, məqaləsi üçün seçdiyi mövzunun "böyük ölçülərdə" olduğunu da müşahidə edərdi və elmi "izmlər” ilə, təcrübəni isə "ideyalar sistemi" ilə qarışdırmaqdan başqa analiz vasitəsi olmayan birinin belə bir mövzunu aydınlaşdırmaq üçün çox az iş görə biləcəyini də anlamış olardı.

Yeri gəlmişkən, biz müəllifimizə qarşı haqsızlıq edirik. Onun ixtiyarında olan təhlil vasitələri əslində belə təzadlarla məhdudlaşmırdı. Burada, məsələn, onun məqaləsinin 33-34-cü səhifələrində belə bir fikrə rast gəlirik ki, elmin bilikdən başqa məqsədi yoxdur, halbuki “siyasi və sosial təlimlər” müəyyən praktiki vəzifələri həll etməyə çalışır. Cənab Bernşteynin məqaləsinin oxunmasından sonra gedən müzakirə zamanı auditoriyanın bir üzvü bu fikirlə bağlı qeyd etdi ki, təbabətin praktiki məqsədi müalicədir, lakin buna bir elm kimi baxmaq lazımdır. Amma bizim mühazirəçimiz belə cavab verdi ki, şəfa vermək tibb sənətinin vəzifəsidir və bu, hər halda, tibb elminin təməl biliyini şərtləndirir; lakin o tibb elminin özü müalicəni deyil, müalicənin vasitə və şərtlərini öyrənməyi qarşısına məqsəd qoyur. Buna cənab Bernşteyn əlavə etdi: "Əgər biz konsepsiyaların bu cür fərqləndirilməsini tipik bir nümunə kimi götürsək, ən mürəkkəb hallarda elmin harada bitdiyini və sənətin və ya doktrinanın harada başladığını müəyyən etməkdə çətinlik çəkməyəcəyik."

Cənab Bernşteynin təklif etdiyi “anlayışların fərqləndirilməsini” nümunə kimi götürüb belə izah edirik: sosializmdə, tibb elmində olduğu kimi, iki tərəfi ayırmaq lazımdır – elm və sənət. Sosializm bir elm kimi sosialist inqilabının vasitə və şərtlərini öyrənir, bir təlim və ya siyasi sənət kimi isə əldə edilmiş biliklər əsasında bu inqilabı həyata keçirməyə çalışır. Əlavə olaraq bildiririk ki, əgər cənab Bernşteyn bizim, onun öz nümunəsinə uyğun olaraq etdiyimiz fərqləndirməni “tipik nümunə” kimi qəbul etsə, sosialist sistemində elmin harada bitdiyini və təlimin və ya sənətin harada başladığını asanlıqla anlayacaq.

Robert Ouen özünün “Cəmiyyətə yeni baxış və ya İnsan xarakterinin formalaşması prinsipi haqqında” esselər kitabına ön sözlərinin birində “Britaniya ictimaiyyətinə” müraciət edərək yazırdı:

“Dostlar və həmvətənlər,

Mən sizə müraciət edirəm, çünki sizin əsas və ən vacib maraqlarınız aşağıdakı esselərdə müzakirə olunan mövzularla dərindən bağlıdır.

Mövcud pisliklərin təsvirini və həmçinin həmin pisliklərlə bağlı təklif olunan çarələri tapacaqsınız... Faydalı dəyişikliklər ancaq yaxşı anlaşılmış və təşkil edilmiş planlarla baş verə bilər...

Bununla belə, şərin səbəbinin müəyyən edilməsi vacib bir irəliləyişdir. Növbəti addım isə bir çarə tapmaqdır... Həmin çarəni kəşf etmək və onun təsirini praktikada sınamaq mənim həyatımın məşğuliyyəti olmuşdur. Təcrübə ilə tətbiqinin təhlükəsiz və nəticələrinin isə qəti olduğunu sübut edən bir çarə tapdıqdan sonra, indi mən istəyirəm ki, siz hamınız onun faydalarından yararlanasınız.

Ancaq Cəmiyyətə Yeni Baxışın əsaslandığı prinsiplərin doğruluğundan, onların içində heç bir gizli səhvin olmadığını və heç bir pis motivin onların ictimailəşməsinə səbəb olmadığına tamamilə razı olun.

İndi biz cənab Bernşteynin “anlayışların ayrı-seçkiliyi” baxışından bu britaniyalı sosialistin düşüncə qatarını izləmək iqtidarındayıq. Aydındır ki, Robert Ouen işə hökm sürən pislikləri öyrənmək və onların səbəblərini açmaqla başlamışdır. Onun işinin bu hissəsi tibbdə etiologiya kimi tanınan şeyə uyğundur. Sonra o maraqlandığı sosial xəstəliklərin müalicə vasitələri və şərtlərini öyrənməyə davam etdi. Ona olduqca təsirli görünən vasitəni tapdıqdan sonra Ouen, onu praktik sınaqdan da keçirməyə başladı. Biz bunu onun terapevtikaları da adlandıra bilərik. Yalnız təcrübələri tamamilə qənaətbəxş nəticələr verdikdən sonra o, müalicəsini “Britaniya ictimaiyyətinə” təklif etmək, başqa sözlə, tibbi təcrübəyə başlamaq qərarına gəldi. Əvvəllər tibb elmi ilə məşğul idi, indi tibb sənəti ilə məşğul olmağa başladı. Budur, tam bir paralel: cənab Bernşteyn tibb elminə sahib olmağın mümkün olduğunu etiraf etdikdən sonra, açıq-aydın etiraf etməlidir ki, əgər o, özünün “konsepsiyaların fərqləndirilməsi” prinsipinə sadiq qalmaq istəyirsə, sosializm elminə sahib olmağın mümkün olduğunu qəbul etməlidir. Robert Ouendə öz sözləri ilə görə bildiyimiz eyni araşdırma xətləri onun müasirləri olan fransız sosialistləri arasında da asanlıqla qeyd oluna bilər. Nümunə olaraq Furyeni götürək. O, xalqa zəngin və xoşbəxt olmaq sənətini gətirdiyini söylədi. Onun təliminin bu hissəsi tibb sənətinə uyğundur. O, təliminin bu praktik hissəsini nəyə əsaslandırdı? Uzun və intensiv araşdırmalardan sonra nəhayət onları kəşf edənə qədər naməlum qaldığını söylədiyi əxlaqi cazibə qanunlarına. Burada biz artıq sənətlə deyil, nəzəriyyə ilə, “bir sistemə çevrilmiş bilik”-lə, yəni elmlə məşğul oluruq.^{^[4]} Sözsüz ki, cənab Bernşteyn heç bir şəkildə bu kəşflərə Furye və onun məktəbinin verdiyi böyük əhəmiyyəti vermək məcburiyyətində deyil. Lakin bu, sözügedən məsələyə təsir etmir. Əlbəttə, cənab Bernşteyn özünü dövrümüzün bütün tibbi nəzəriyyələrinin yanılmazlığına inanmağa borclu hesab etmirdi. Lakin bu, onun tibb sənətinin başqa şey, tibb elminin isə başqa bir şey olduğu və tibb sənətinin mövcudluğunun tibb elminin mövcudluğunu istisna etməkdən uzaq, onu öz varlığının zəruri şərti kimi qəbul etdiyi qənaətinə gəlməyə mane olmadı. Bəs niyə incəsənətlə elm arasında belə bir əlaqə sosializmdə də mümkün deyil? Niyə sosializmin ictimai-siyasi “doktrina” kimi mövcudluğu sosializmin bir elm olaraq mövcudluğunu istisna etməlidir?

Cənab Bernşteyn bu suallara cavab vermir. O, təklif etdiyi “konsepsiyaların fərqləndirilməsi”ni yerinə yetirməyincə, elmi sosializmin qeyri-mümkün olması ilə bağlı iddiasını təsdiq etməyəcək, əksinə təkzib edəcək. Və o, bu suallara çox sadə səbəbdən cavab verə bilmir ki, cavab verəcək heç nə yoxdur. Təbii ki, tibb sənətinin sosializmlə müqayisəsinin nəzəri əsaslandırılmasına şübhələr ola bilər və olmalıdır. Amma məhz bu məsələdə müəllifimizin heç bir şübhəsi yox idi və ola da bilməzdi, çünki onun sosial həyata baxışı bu cür müqayisələrə heç bir şəkildə mane olmur.

Beləliklə, cənab Bernşteynin “anlayışları bir-birindən ayırması” nəinki bizi elmi sosializmin qeyri-mümkünlüyünə inandırmır, əksinə, hətta Robert Ouen, Furye və digər utopiklərin sosializminin də qismən elmi sosializm olduğuna inanmağa sövq edir. Bunun nəticəsi olaraq, biz indiyə qədər Marksın və Engelsin sosialist nəzəriyyəsinin sosializm tarixində bir epoxa olduğunu hesab etdiyimiz “konsepsiyaların fərqləndirilməsi”ni daha az aydın görməyə başladıq. Həqiqətən də, bu “fərqləndirmə” təkcə bizim üçün aydın deyil. Cənab Bernşteynlə də belə çıxır ki, Marks və Engelsin təlimi Furye, Ouen və Sent-Simon təlimlərindən daha çox elmi elementə malik olsa da, bu kimi, az da olsa, elm elementləri ilə yanaşı utopizm elementləri də var və buna görə də aralarındakı fərq keyfiyyətdən daha çox kəmiyyət xarakteri daşıyır.

Bu fikir təbii olaraq cənab Bernşteynin məqaləsi kontekstinə uyğun gəlir: əgər elmi sosializm ümumiyyətlə mümkün deyilsə, marksizm açıq-aydın utopiyaçılığın bəzi qarışığı olan qeyri-elmi “izmlərdən” biridir. Cənab Bernşteynin elmi sosializmin qeyri-mümkünlüyünə olan inamı düzgün şərh edildikdə, diametral şəkildə əks nəticələrə gətirib çıxaran, yəni elmi tibb kimi elmi sosializmin də tam mümkün olduğunu etiraf etməyə bizi məcbur edən şərtlərə əsaslanır. Belə olduğu üçün və cənab “tənqidçi”nin məntiqi ziddiyyətlərinə əbədi qarışmaq istəmədiyimiz üçün biz bu arqumentin ipini qırıb özümüzə sual verəcəyik: son nəticədə elmi sosializm utopik sosializmdən hansı formada fərqlənir?

Bu suala cavab vermək üçün biz sosializmin hər iki növünün fərqləndirici xüsusiyyətlərini müəyyən etməliyik.

Sözügedən kitabçanın 14-cü səhifəsində Engels deyir:

Utopiklərin düşüncə tərzi uzun müddətdir ki, on doqquzuncu əsrin sosialist ideyalarını idarə edir. Son vaxtlara qədər bütün fransız və ingilis sosialistləri ona hörmət edirdilər. Əvvəlki Alman kommunizmi, o cümlədən Veytlinq də eyni məktəbdən idi. Bütün bunlar üçün sosializm mütləq həqiqətin, ağılın və ədalətin ifadəsidir və yalnız öz gücü ilə bütün dünyanı fəth etmək üçün kəşf edilməlidir. Mütləq həqiqət isə zamandan, məkandan və insanın tarixi inkişafından asılı olmadığına görə, onun nə vaxt və harada kəşf olunduğu sadəcə təsadüfdür.

Cənab Bernşteyn Engelsə məzəmmət edir ki, bu hissədə mübaliğə etmişdir. O deyir:

Onların (utopik sosialistlərin) dünyaya açdıqları həqiqətləri yer və zaman baxımından tarixi inkişafdan asılı olmayaraq təsadüfi hesab etdiklərini söylədikdə, mən onunla razılaşa bilmirəm. Bu ümumiləşdirmə onların tarixlə bağlı fikirlərini yanlış şəkildə ortaya qoyur.

Əgər cənab Bernşteyn yalnız utopik sosializm ədəbiyyatı ilə daha yaxından tanış olmaq və utopik sosialistlərin fundamental tarixi baxışları üzərində daha dərindən düşünmək üçün zəhmət çəksəydi, o, Engelsin bəyanında zərrə qədər də şişirtmənin olmadığını görərdi.

Furye əxlaqi cazibə qanunlarını kəşf etməyə müvəffəq olduğuna qəti şəkildə əmin idi, lakin heç vaxt öz nəzəriyyəsini Fransanın ictimai inkişafının bəhrəsi kimi görə bilmədi. O, tez-tez maraqlanırdı ki, nə üçün yüzlərlə, hətta minlərlə il bundan əvvəl insanlar onun nəhayət etdiyi kəşfləri etmədilər. O, buna ancaq insanın görmə qabiliyyətinin olmamasına, eləcə də şansın gücünə istinad etməklə cavab verə bilərdi. O, hətta "təsadüflərin tiranlığı" haqqında çox xarakterik bir dissertasiya yazdı və orada "bu nəhəng və alçaq qüvvənin demək olar ki, təkbaşına bütün kəşflərə rəhbərlik etdiyini" iddia etdi.^{^[5]} O, bunu “cazibə hesabının kəşfi”ndə (“dans la découverte du calcul de l’attraction”) verdiyini söylədi. Nyutonda olduğu kimi, bu fikir ona bir alma tərəfindən təklif edilmişdir:

Mənimlə birlikdə Parisdəki Fevrier restoranında nahar edən bir yoldaş, məşhur alma üçün 14 sous ödədi. Mən isə elə bir bölgədən yenicə gəlmişdim ki, orada keyfiyyəti bərabər, hətta üstün olan almalar hər biri yarım liard, yəni yüzü 14 sousdan az qiymətə satılırdı. İki eyni iqlim şəraitinə malik yerdə alma qiymətlərindəki bu fərq məni o qədər təəccübləndirdi ki, sənaye mexanizmində əsaslı bir qüsur olduğundan şübhələnməyə başladım. Bu şübhə məni dörd il ərzində sənaye qruplarının ardıcıllığı nəzəriyyəsini və daha sonra Nyutonun qaçırdığı ümumi hərəkət qanunlarını kəşf etməyə aparan tədqiqatlara gətirib çıxardı... Bundan sonra mən dörd məşhur alma olduğunu öyrəndim: onlardan ikisi yaratdığı problemlərlə (Adəmin alması və Paris alması), ikisi isə elmə verdiyi xidmətlərlə tanınır. Bu dörd alma tarixin xüsusi bir səhifəsini qazanmırmı?^{^[6]}

Bu kifayət qədər ifadəli görünür; amma hələ hamısı deyil. Furyenin nəzəriyyəsində təsadüf onun dörd alma üzərindəki xüsusi zəka ehtiva edən düşüncələrində göründüyündən daha böyük rol oynayır. Bu nəzəriyyədə insanın baxışlarının bütün tarixi inkişafı, insan təəssübkeşliyinin bütün taleyi təsadüflər tərəfindən müəyyən edilir.

Əgər insanlar sivilizasiyaya heyranlıqlarını bu qədər uzun müddət davam etdirirlərsə (Furye dedi), bu, onların heç birinin Bekonun məsləhətini qəbul etməməsi və hər bir peşənin qüsurlarını və çatışmazlıqlarını tənqidi təhlil etməməsinin nəticəsidir.^{^[7]}

Niyə heç kim Bekonun tövsiyəsinə əməl etmədi? Sadəcə olaraq, onları bu tövsiyəyə əməl etməyə ruhlandıra biləcək bir fürsət yaranmadı. Mövcud quruluş, özü ümumi qaydanın yalnız bir istisnası, insanlığın əsl taleyindən yalnız bir sapma olaraq, lazım olduğundan daha uzun müddət davam etdi. Bu da "sofistlərin düşüncəsizliyi, yəni onların “oublièrent de spéculer sur l’universalité de la Providence’^{^[8]} və insan münasibətləri üçün nəzərdə tutulmuş qanunlar məcmusunu kəşf etməli olduqlarını unutmaları" sayəsində mümkün oldu.^{^[9]}

İndi oxucu özü mühakimə edə bilər ki, Engelsin yuxarıda sitat gətirdiyimiz ifadəsində ən kiçik bir mübaliğə varmı?

Tarixi bir şeyin təsadüfən yaranmasına inam Furyedə olduğu kimi digər görkəmli utopiklər arasında o qədər də aydın ifadə olunmamışdı. Ancaq bunun hətta ən ayıq olanı Robert Ouenə nə dərəcədə təsir etdiyini sadə faktdan görmək olar ki, o, sosialist çağırışlarını yer üzünün qüdrətli dövlətlərinə, insanın istismarını davam etdirməkdə əsaslı marağı olan adamlara ünvanlayırdı. Bu cür müraciətlər, təəssüf ki, Robert Ouenin insan xarakterinin formalaşmasına dair bütün təlimlərinə uyğun gəlmirdi. Bu təlimin hərfi və aydın mənasında yer üzünün hökmdarları öz baxışlarının formalaşmasına təsir edən və mövcudluğu öz həyati maraqları ilə bu qədər sıx bağlı olan eyni ictimai quruluşun aradan qaldırılmasına təşəbbüs göstərməkdə tamamilə aciz idilər. Buna baxmayaraq, Robert Ouen^{^[10]} təfərrüatlı hesablamalar, dəqiq planlar və mükəmməl rəsmlərin köməyi ilə yorulmadan və istəklə Avropa monarxlarına “rasional” sosial sistemin nədən ibarət olduğunu izah edirdi. Bu baxımdan, Ouen, bütün digər utopik sosialistlər kimi, insan xarakterinin formalaşması ilə bağlı demək olar ki, bütün təlimlərini (əsasən Helvetius) götürdüyü böyük Fransız Maarifçilərinə yaxın idi və maarifçilər də onun kimi və daha yaxşı taleyə tam layiq olan əzmkarlıq taclı “qanunvericilərə” insan xoşbəxtliyinin necə və hansı şəkildə təmin oluna biləcəyini izah etdi. Onlar “despotlara” qarşı məharətlə çıxış edirdilər və eynilə inadla ümidlərini maarifçi despotizmə bağladılar. Bu, aşkar ziddiyyət idi və təbii ki, onların nəzərindən yayına bilməzdi. Hamısı bunu başa düşdü, bəziləri digərlərindən daha aydın, lakin hamısı şansa güvənməklə özlərini təsəlli etdilər. Tutaq ki, sizdə çoxlu qara top və iki və ya üç ağ top olan və bir-birinin ardınca top aldığınız böyük bir qabınız var. Demək lazımdır ki, hər bir ayrı vəziyyətdə ağ topu çıxarmaq şansınız qaradan daha azdır. Ancaq topları çıxarmağa davam etsəniz, nəhayət, qaçılmaz olaraq ağ olanı çıxaracaqsınız. Eyni şey tac almış “qanunvericilərə” də aiddir. Hər bir ayrı instansiyada taxtda pis “qanunverici” tapmaq şansı yaxşıdan daha çox olur. Ancaq yaxşı biri nəhayət ortaya çıxacaq. O, “fəlsəfənin” buyurduğu hər şeyi edəcək və sonra ağıl qalib gələcək.

Fransız maarifçiləri məsələyə belə baxırdılar və onların “fəlsəfəsinin” tam acizliyini qəbul etməyə bərabər olan bu mahiyyətcə dərin pessimist baxış onların ümumi tarixi dünyagörüşü ilə sıx səbəb-nəticə əlaqəsinə malikdir. Məlumdur ki, hətta XVIII əsr Fransız maarifçilərindən materialistlərin belə tarix elminə qarşı idealist baxışları var idi. Onlar hesab edirdilər ki, biliyin inkişafı və ümumiyyətlə insanın əqli inkişafı tarixi tərəqqinin əsas səbəbidir. Bu baxımdan utopik sosialistlər onlarla tamamilə həmfikir idilər. Beləliklə, məsələn, Robert Ouen bunu söylədi

“... bu yanlış təsəvvürlər dünyada nə vaxtsa pislik və bədbəxtlik törətmiş və indi də onları hər tərəfə yaymaqdadırlar. Onların mövcudluğunun yeganə səbəbi bu günə qədər insanın insan təbiətini bilməməsi olub.”^{^[11]}

Buna uyğun olaraq, ictimai şərin də aradan qaldırılması yalnız xalq arasında öz mahiyyətini düzgün başa düşməkdən ibarət idi. Robert Ouen qəti əmin idi ki, belə anlayış insanlar arasında qaçılmaz şəkildə yayılacaq. Ölümündən cəmi bir neçə ay əvvəl o yazırdı ki, insan “təcrübə yolu ilə bilik əldə etmək və öz təbiətinin qanunlarına tabe olmaqla xoşbəxtlik əldə etmək üçün yaradılmışdır”.^{^[12]} Amma təcrübə biliyin özüdür. Onun daha sürətli və ya daha yavaş toplanmasını nə müəyyən edir? Niyə olur ki, bir tarixi dövrdə insanlıq nəhəng bir bilik xəzinəsi əldə edir, amma başqa bir dövrdə, bəzən çox daha uzun müddətdə, əvvəlki bilik ehtiyatlarına yalnız tamamilə əhəmiyyətsiz qırıntılar əlavə edir və bəzən hətta həmin ehtiyatların özünü belə itirir? Ouen bu sualı, tarixi hadisələrin elmi izahı üçün son dərəcə vacib olan bu sualı cavablandıra bilmədi və əslində cavablandıra da bilməzdi. Ümumiyyətlə, tarixə idealist baxışları olan insanlar bu suala cavab verə bilmirlər və verə də bilməzlər. Bu da başa düşüləndir. Bu suala cavab verə bilmək üçün onların insanın zehni inkişafını müəyyən edən şeyi izah etməsi lazım olardı, yəni bu inkişafı tarixi prosesin əsas səbəbi kimi deyil, başqa, daha dərin bir səbəbin nəticəsi kimi görməli idilər. Bu isə idealist tarix konsepsiyasının iflasa uğradığını etiraf etməyə bərabər olardı. Bunu hələ etiraf etməyən şəxs istər-istəməz tarixi hadisələri şərh edərkən, gələcəyi düşünərkən çox böyük yer tutmalıdır. Təsadüf ona tarixi şəxslərin şüurlu fəaliyyəti ilə izah edə bilmədiyi hər şeyin izahını verir. Təsadüflərə istinad insanın şüurunun inkişafının ondan asılı olmayan səbəblərlə şərtləndiyini dərk etmək üçün ilk şüursuz və qeyri-iradi addımdır. Buna görə də XVIII əsrin maarifçiləri və utopik sosialistlər təsadüf elementinə tez-tez işarə edirdilər. Furyenin “dörd alma”sı indi Fransız Maarifçilərinin toplarla dolu “urnası” qədər absurddur. Lakin həm “urna”, həm də “almalar” idealist tarix konsepsiyasının dərin köklü keyfiyyətlərində öz adekvat əsasına malik idi və bu cür fikirlərə sahib olan siyasi və sosial islahatçılar və inqilabçılar digər filistlərə nisbətən daha tez-tez “urna”, “almalar” və daha çox gözlənilməz hallara müraciət etməli oldular. Həqiqətən də, biliyin toplanmasının tarixi prosesi son təhlildə ictimai həyatın gedişi və ictimai münasibətlərin inkişafı ilə heç bir zəruri əlaqəsi olmayan təsadüfi hadisələr silsiləsi ilə müəyyən edilirsə, onda hər bir fərdin ümumi xəzinəyə töhfəsi biliyin, bu və ya digər mütəfəkkirin, o cümlədən bu və ya digər sosial yenidənqurma planının müəllifinin etdiyi hər bir kəşf qaçılmaz olaraq şansın hədiyyəsi olmalıdır. Əgər həqiqətin kəşfi təsadüfdən asılıdırsa, o zaman bu həqiqətin yayılması və onun sosial həyatda daha sürətli və ya daha yavaş şəkildə həyata keçməsi də həmin “nəhəng və alçaq qüvvə”yə tabe olmalıdır. Buna görə də, bu gün çox təəccüb doğuran Fransız Maarifçilərinin və utopik sosialistlərin dünyanın qüdrətliləri ilə ünsiyyət qurması baş verir. Onlarda praktika nəzəriyyəyə, “sənət” isə “elm”ə uyğun gəlirdi.

Doğrudur, bəzən utopik sosialistlər maarifçilərdən miras aldıqları nəzəriyyədən açıq-aşkar narazılıq ifadə edir, idealizmin dar çərçivəsindən çıxmağa və daha real bir zəmin üzərində dayanmağa çalışırdılar. Onlar sosial elm yaratmağa can atırdılar. Bütün “kəşflərinin” səbəbi də məhz bu idi. Bu kəşflərin bəziləri sözün tam mənasında diqqətəlayiq idi. Onlar tarixi prosesin bir çox mühüm aspektlərinə, məsələn, Qərbi Avropa cəmiyyətlərinin müasir tarixində sinfi mübarizənin roluna işıq salırdılar^{^[13]} və bununla da sosial hadisələrin elmi izahı üçün zəmin hazırlayırdılar. Ancaq onlar yalnız bu zəmini hazırlaya bildilər. XIX əsrin birinci yarısında bütün sosialistlərin mövqeyi olan tarixi idealizm, sosial həyatın elmi baxışla son dərəcə dəqiq işlənilməsini xeyli çətinləşdirdi. Yalnız obyektiv qanunlara uyğun gələn hadisələr elmi izaha tabe ola bilər. Bu qanunauyğunluq, hadisələrin zərurət qanununa tabe olmasını nəzərdə tutur, halbuki tarixi idealizm tarixi irəliləyişi demək olar ki, yalnız şüurlu və beləliklə də azad insan fəaliyyətinin məhsulu kimi qəbul edirdi. Ziddiyyət mövcud olduğu müddətcə, sosial həyatın elmi izahı mümkün deyildi. O dövrün sosialistləri nəinki bu ziddiyyəti həll edə bilirdilər, hətta onu zəruri dəqiqliklə formalaşdıra da bilmirdilər, baxmayaraq ki, artıq alman fəlsəfəsi, Şellinqin şəxsində, bu problemi aydın şəkildə başa düşmüş və dəqiq şəkildə formalaşdırmışdı.

Şellinq nümayiş etdirdi ki, insan fəaliyyətinin azadlığı nəinki zərurətə mane olmur, əksinə, zərurəti öz şərti kimi nəzərdə tutur.^{^[14]} Şellinqin dərin düşüncəsi Hegel tərəfindən əsaslı və ətraflı şəkildə işlənib hazırlanmışdır. Gündəlik dillə ifadə etsək, insanın fəaliyyətini iki tərəfdən nəzərdən keçirmək olar. Birincisi, insan bu və ya digər ictimai hadisələrin səbəbkarı kimi qarşımıza çıxır. İnsan özünün belə bir səbəb olduğunu dərk etdikcə, hesab edir ki, bu ictimai hadisələrin əmələ gəlib-gəlməməsi məsələsi ondan asılıdır. Və o dərəcədə öz fəaliyyətinin şüurlu və sərbəst olduğuna inanır. Lakin müəyyən bir ictimai hadisənin səbəbkarı kimi çıxış edən insan, onun şəxsiyyətini və iradə meylini formalaşdıran sosial hadisələrin təsiri kimi də görünə bilər və görünməlidir. Təsir kimi nəzərə alındıqda, sosial insan azad məxluq kimi qəbul edilə bilməz, çünki onun iradəsinin meylini müəyyən edən şərtlər ondan asılı deyildir. Beləliklə, onun fəaliyyəti bizə zərurət qanununa tabe, yəni qanuna uyğun fəaliyyət kimi görünür. Buradan belə nəticəyə gələ bilərik ki, azadlıq heç bir şəkildə zərurətə mane olmur. Bu həqiqəti bilmək çox vacibdir, çünki yalnız o ictimai həyatın elmi izahına yol açır. Biz artıq bilirik ki, yalnız zərurət qanununa tabe olan hadisələr elmi izaha açıqdır. Əgər biz sosial insanı yalnız ictimai hadisələrin səbəbi kimi bilsəydik, onun fəaliyyətini yalnız azadlıq nöqteyi-nəzərindən başa düşərdik və beləliklə o elmi izahdan həmişə kənarda qalardı. XVIII əsrin maarifçiləri, XIX əsrin utopik sosialistləri tarixlə bağlı mühakimələrində sosial insanı yalnız ictimai hadisələrin səbəbi kimi görürdülər. Bu, onların tarixə idealist baxışından irəli gəlirdi: kim əqli inkişafı tarixi tərəqqinin ən əsas səbəbi hesab edirsə, yalnız insanların şüurlu fəaliyyətini nəzərə alacaq və şüurlu fəaliyyət məhz bizim azad adlandırdığımız fəaliyyətdir.^{^[15]}

Zərurət azadlığı istisna etmir. Üstəlik, insanların şüurlu və bu mənada sərbəst fəaliyyəti yalnız onların hərəkətləri zəruri olduğu üçün mümkündür. Paradoksal görünə bilər, amma təkzibedilməz bir həqiqətdir. İnsanların hərəkətləri zəruri olmasaydı, onları qabaqcadan görmək mümkün olmazdı və bu mümkün olmayan yerdə ətraf mühitə şüurlu təsir etmək mənasında sərbəst fəaliyyətə yer yoxdur.^{^[16]} Beləliklə, zərurət azadlığın təminatı olduğunu sübut edir.

Bütün bunlar artıq Alman idealistləri tərəfindən çox yaxşı izah edilmişdi və onlar sosial həyata dair fikirlərində bu mövqeyə sadiq qaldıqları müddətcə elmin möhkəm zəminində idilər. Lakin məhz idealist olduqları üçün öz parlaq ideyalarından düzgün istifadə edə bilmədilər. Doğrudur, onların fəlsəfi idealizmi tarixin idealist baxışı ilə mütləq əlaqəli deyildi. Hegel “Tarix fəlsəfəsi üzrə mühazirələr”ində qeyd edir ki, ağıldan, təbii ki, dünya idarə olunur, lakin bu, ağıldan göy cisimlərinin hərəkətini idarə etdiyi mənada istifadə olunur, yəni qanunauyğunluq mənasında. Göy cisimlərinin hərəkəti müəyyən qanunlara uyğun gəlir, lakin bu hərəkət şüursuzdur. Hegelə görə, bəşəriyyətin tarixi inkişafı da eyni şəkildə həyata keçir; insan irəliləyişi müəyyən qanunlara tabedir, lakin insanlar bu qanunları dərk etmirlər və buna görə də demək olar ki, tarixi inkişaf şüursuzdur. İnsanlar öz fikirlərinin tarixi inkişafda əsas amil olduğunu düşündükləri zaman səhv edirlər. Hər hansı bir dövrün ideyaları, əslində, həmin dövrün xarakteri ilə müəyyən edilir. Bundan əlavə, Minervanın bayquşu yalnız gecə uçur.

İnsanlar öz sosial münasibətlərini öyrənməyə başlayanda, bu münasibətlərin artıq öz dövrünü başa vurduğu və yerini yeni bir sosial quruluşa verməyə hazırlaşdığı tam əminliklə deyilə bilər. Lakin yeni sosial quruluşun əsl xarakteri də, yalnız öz növbəsində tarix səhnəsindən çıxmaq vaxtı gəldikdə, insanlığa aydın olacaqdır.^{^[17]}

Hegelin arqumentləri, tarixin idealist izahının mahiyyətini təşkil edən və tarixi irəliləyişin son nəticədə ideyaların inkişafı ilə müəyyən olunduğunu bildirən bəsit təsəvvürdən çox uzaqdır. Fransız maarifçilərinin bəzən ifadə etdiyi kimi, “rəy” dünyanı idarə edir. Hegel isə ən azından tarixi irəliləyişin necə izah edilə bilməyəcəyini düzgün göstərmişdir. Lakin onun arqumentləri həqiqi səbəbi də ortaya qoymur. Başqa cür də ola bilməzdi. Əgər Hegel fransız maarifçilərinin və utopik sosialistlərin bəsit tarixi idealizmindən uzaq idisə, bu, onun sisteminin idealist əsaslarını heç də sarsıtmırdı. Lakin bu əsas, sosial və tarixi proseslərin tam elmi izahının hazırlanmasına mane olmaqdan başqa bir şeyə yaramırdı. Hegelin fikrincə, bütün dünya inkişafının əsasında “Mütləq İdeya”nın inkişafı dayanır. Onun nəzərində insan tarixinin son nəticədə izahı bu ideyanın inkişafı ilə bağlıdır. Bəs bu “Mütləq İdeya” nədir? Feyerbaxın çox yaxşı izah etdiyi kimi^{^[18]}, bu, sadəcə düşüncə prosesinin şəxsləndirilməsidir. Beləliklə, dünya inkişafı ümumiyyətlə və tarixi inkişaf xüsusilə insan təfəkkürünün qanunları ilə izah olunur, başqa sözlə desək, tarix məntiq əsasında izah edilir. Bu izahın nə qədər qənaətbəxş olmadığını Hegelin öz əsərlərindən də görmək olar. Hegel üçün tarixi irəliləyiş yalnız məntiq əsasında deyil, sosial və xüsusilə iqtisadi münasibətlərin inkişafı ilə izah edildikdə anlaşılandır. Məsələn, o, deyir ki, Lakedemon əsasən iqtisadi bərabərsizlik nəticəsində süqut etmişdir. Bu izah özlüyündə tam məntiqlidir və müasir tarixi elmin nəticələri ilə də uyğun gəlir. Lakin “Mütləq İdeya”nın bununla heç bir əlaqəsi yoxdur. Hegel Yunanıstanın və Lakedemonun taleyini izah etmək üçün son olaraq ona müraciət etdikdə, iqtisadiyyat vasitəsilə artıq vermiş olduğu izahdan əlavə deyəcək heç bir şeyi qalmır.^{^[19]}

Hegel idealizmin özünü materializmin gerçəkliyi kimi ortaya qoyduğunu təkrarlamağı xoşlayırdı. Lakin onun “Tarix Fəlsəfəsi” bunun tamamilə əksini sübut edir. Buradan aydın olur ki, tarixə tətbiq olunarkən məhz materializm idealizmin həqiqəti kimi qəbul edilməlidir. Nəhayət, ictimai-tarixi prosesin elmi izahına aparan doğru yolu tapmaq üçün tədqiqatçılar idealizmin bütün növlərini kənara qoyub materialist mövqe tutmalı idilər. Bunu Marks və Engels etmişdilər. Onların materialist tarix anlayışı indiki kitabçada belə xarakterizə olunur:

Tarixin materialist konsepsiyası bütün ictimai quruluşun əsasını insan həyatını təmin edən vasitələrin istehsalının və istehsalın yanında istehsal olunan şeylərin mübadiləsinin təşkili müddəasından başlayır, belə ki, tarixdə yaranmış hər bir cəmiyyətdə sərvətin necə bölüşdürülməsi və cəmiyyətin siniflərə və ya nizamlara bölünməsi nəyin istehsal olunduğundan, necə istehsal olunduğundan və məhsulların necə mübadilə edildiyindən asılıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən bütün sosial dəyişikliklərin və siyasi inqilabların son səbəblərini insanların beynində, insanların əbədi həqiqəti və ədaləti daha yaxşı dərk etmələrində deyil, istehsal və mübadilə üsullarının dəyişməsində axtarmaq lazımdır. Onları fəlsəfədə deyil, hər bir konkret dövrün iqtisadiyyatında axtarmaq lazımdır. Mövcud sosial institutların qeyri-məntiqli və ədalətsiz olduğu, idrakın cəfəngiyyata, haqqın isə səhv olana çevrilməyi (Vernunft Unsinn, Wohlthat Plage geworden) sübut edir ki, istehsal və mübadilə üsullarında səssizcə dəyişikliklər baş vermişdir və dəyişikliklər, əvvəlki iqtisadi şəraitə uyğunlaşdırılmış sosial quruluşa artıq uyğun gəlmir. Buradan həm də belə nəticə çıxır ki, üzə çıxarılan uyğunsuzluqlardan qurtulmaq vasitələri də dəyişmiş istehsal üsullarının öz daxilində az-çox inkişaf etmiş vəziyyətdə olmalıdır. Bu alətlər əsas prinsiplərdən nəticə çıxarmaqla icad edilməməli, mövcud istehsal sisteminin ən sərt reallıqları daxilində kəşf edilməlidir.^{^[20]}

Əgər mövcud sosial institutların qeyri-məntiqli və ədalətsiz olmasının dərk edilməsi özlüyündə sosial-iqtisadi inkişafın nəticəsidirsə, aydın olur ki, müəyyən bir qanunauyğunluq da insanların şüurlu fəaliyyətində mövcud ola bilər ki, bu da onların ağıl və ədalət anlayışları ilə şərtlənir. Bu fəaliyyət, son təhlildə, iqtisadi münasibətlərin inkişafı ilə müəyyən olunduğuna görə, indi cəmiyyətin iqtisadi inkişaf tendensiyasını müəyyən etdikdən sonra biz onun üzvlərinin şüurlu fəaliyyətinin hansı istiqamətdə getməli olduğunu qabaqcadan görmək imkanı əldə edirik. Beləliklə, Şellinqdə olduğu kimi burada da azadlıq zərurətdən irəli gəlir və zərurət azadlığa çevrilir. Lakin, Şelling, fəlsəfəsinin idealist təbiəti səbəbindən bu baxımdan ümumi – baxmayaraq ki, son dərəcə dərin – nəzəriyyələrlə kifayətləndi, tarixə materialist yanaşma bizə bu ümumi nəzəriyyələri "canlı" həyatı araşdırmaq üçün, sosial insanın bütün fəaliyyətinin elmi izahı üçün istifadə etməyə imkan verir.

Sosial insanın şüurlu fəaliyyətini onun zəruriliyi baxımından müşahidə etmək imkanını təmin etməklə, tarixin materialist konsepsiyası bununla da elmi əsaslarla sosializmə yol açır. Engelsdən sitat gətirdiyimiz hissədə o, deyir ki, sosial uyğunsuzluqlardan qurtulmaq üçün vasitələr icad edilə bilməz, yəni hansısa parlaq mütəfəkkir tərəfindən icad edilə bilməz, ancaq konkret dövrün dəyişmiş iqtisadi münasibətlərində kəşf edilməlidir. Və bu cür kəşflər nə dərəcədə mümkündürsə, elmi sosializm də mümkündür. Deməli, indi bizim elmi sosializmin mümkünlüyü ilə bağlı cənab Bernşteynin qaldırdığı suala çox dəqiq cavabımız var. Düzdür, deyəsən cənab Bernşteyn özü belə bir cavabın mövcudluğundan şübhələnmir. Ancaq bu, yalnız onun son iyirmi ildə əməl etdiyini iddia etdiyi insanların əsas təlimlərindən heç nə başa düşmədiyini göstərir.

İnsan tamamilə mövcud olmayan bir şey hazırlaya bilər, lakin kəşf yalnız reallıqda mövcud olana aiddir. Beləliklə, iqtisadi reallıqda sosial uyğunsuzluqlardan qurtulmağın yollarını tapmaq nədən ibarətdir? Bu reallığın inkişafının özü artıq gələcək ictimai quruluşun iqtisadi əsaslarını yaratdığını və yaratmaqda davam etdiyini nümayiş etdirməkdir.

Utopik sosializm mücərrəd prinsiplərdən çıxış edirdi, lakin bundan fərqli olaraq elmi sosializm özünün başlanğıc nöqtəsi kimi burjua cəmiyyətinin iqtisadi inkişafının obyektiv kursunu götürür.

Utopik sosializm gələcək ictimai quruluşun planlarını asanlıqla işləyib hazırladı. Elmi sosializm, cənab Bernşteynin daha əvvəl sitat gətirdiyi fikrinə baxmayaraq, gələcək cəmiyyətlə deyil, indiki ictimai quruluşa xas olan tendensiyanın müəyyənləşdirilməsi ilə məşğul olur. O, gələcəyi parlaq rənglərlə təsvir etmir, əksinə bu günü öyrənir. Parlaq bir nümunə kimi: bir tərəfdən, Furyenin bəşəriyyətin Falansteriyadakı gələcək həyatının təsviri, buna qarşılıq digər tərəfdən isə Marksın indiki kapitalist istehsal tərzinin təhlili.

Mövcud sosial çəkişmələrdən qurtulmağın yolları, insan təbiətinə dair ümumi mülahizələr təməlində dizayn edilə bilmirsə, ancaq dövrümüzün iqtisadi şərtləri içində kəşf edilmələri vacibdirsə, onların kəşfinin də eynən bu formada bəhs edilən şərtlərdən müstəqil olaraq bir şans məsələsi ola bilməyəcəyi aydındır. Xeyr, kəşfin özü qanunauyğun və elmi araşdırmaya açıq bir prosesdir.

Tarixin materialist izahının əsas prinsipi budur ki, insanların düşüncəsi onların mövcudiyyəti ilə şərtlənir, yəni tarixi prosesdə ideyaların inkişafının gedişi son nəticədə iqtisadi münasibətlərin inkişafının gedişi ilə müəyyən olunur. Əgər belədirsə, aydındır ki, yeni iqtisadi münasibətlərin formalaşması qaçılmaz olaraq həyat şəraitinin dəyişməsinə uyğun gələn yeni ideyaların meydana çıxmasına səbəb olmalıdır. Əgər hansısa dahi insanın başına yeni bir sosial-siyasi fikir gəlsə və o, məsələn, köhnə ictimai quruluşun davam edə bilməyəcəyini, onun yerini yenisinin almalı olduğunu dərk etsə, bu, utopik sosialistlərin düşündüyü kimi “təsadüfən” baş vermir, əksinə tamamilə başa düşülən tarixi zərurətin gücü ilə baş verir. Eynilə, bu yeni ictimai-siyasi ideyanın yayılmasını, onun dahi insanın tərəfdarları tərəfindən mənimsənilməsini təsadüflərlə əlaqələndirmək olmaz. O məhz yeni iqtisadi şəraitə uyğun gəldiyinə və köhnəlmiş sosial sistemin çatışmazlıqlarını hər kəsdən çox hiss edən əhalinin həmin sinfinə və ya təbəqəsinə yayıldığına görə möhkəmlənir. Yeni ideyanın yayılması prosesi də qanuna uyğun gedir. Yeni iqtisadi münasibətlərə uyğun ideyanın yayılması gec-tez onun həyata keçirilməsi, yəni köhnənin aradan qaldırılması və yeni ictimai quruluşun təntənəsi ilə getməli olduğundan belə nəticə çıxır ki, bütün sosial gedişat inkişafı, bütün ictimai təkamül – müxtəlif cəhətləri və özünəməxsus inqilabi xüsusiyyətləri ilə – indi zərurət nöqteyi-nəzərindən dərk edilir. Beləliklə, biz elmi sosializmi utopikdən fərqləndirən əsas xüsusiyyəti tam şəkildə görürük. Elmi sosialist öz idealının reallaşmasını tarixi zərurət kimi nəzərdə tutur, utopik sosialist isə ümidlərini təsadüflərə bağlayır. Bu, sosializmin təbliğat üsullarında müvafiq dəyişiklik gətirir. Utopiklər sistemsiz şəkildə fəaliyyət göstərirdilər: bu gün maarifpərvər monarxlara, sabah təşəbbüskar və qazanc hərisi kapitalistlərə, ertəsi gün isə insanlığa qarşı təmənnasız dostlara və s. müraciət edirdilər. Elmi sosialistlər isə tarixi materialist anlayışa əsaslanan balanslaşdırılmış və ardıcıl proqrama malikdirlər. Onlar cəmiyyətin bütün siniflərinin sosializmə rəğbət bəsləməsini gözləmirlər, çünki bilirlər ki, müəyyən bir sinfin müəyyən bir inqilabi ideyaya uyğun olmaq qabiliyyəti həmin sinfin iqtisadi mövqeyi ilə, müasir cəmiyyətdəki bütün siniflərin isə yalnız sosializmlə müəyyən edilir. proletariat iqtisadi vəziyyətə düşərək onu hökm sürən ictimai nizama qarşı inqilabi mübarizəyə məcbur edir. Hər yerdə olduğu kimi burada da elmi sosialistlər ictimai insanın fəaliyyətinə ictimai hadisələrin səbəbi kimi baxmaqla kifayətlənmirlər; daha dərindən baxır və bu səbəbin özünü iqtisadi inkişafın nəticəsi kimi qəbul edirlər. Hər yerdə olduğu kimi, burada da insanların şüurlu fəaliyyətini zəruriliyi baxımından araşdırırlar.

***

Teyn bir yerdə deyir ki, mükəmməl elm hadisələrin təbiətini və ardıcıllığını ideyalarda böyük dəqiqliklə təkrarlayır. Belə bir elm hər bir ayrı fenomen haqqında dəqiq proqnozlar verə bilər. Və sosial elmin belə dəqiqliyə malik olmadığını və ola bilməyəcəyini göstərməkdən asan bir şey yoxdur. Lakin elmi sosializm də heç vaxt belə dəqiqliyə iddia etməmişdir. Onun əleyhdarları sosioloji proqnozun qeyri-mümkün olduğuna etiraz etdikdə, iki tamamilə fərqli anlayışı qarışdırırlar; konkret sosial prosesin istiqaməti və ümumi nəticəsi anlayışı və prosesin təşkil olunduğu ayrı-ayrı hadisələr anlayışı. Sosioloji proqnoz ayrı-ayrı hadisələrin proqnozuna aid olan hər şeydə çox az dəqiqliyə malik olması ilə seçilir və həmişə seçiləcək, halbuki o sosial proseslərin ümumi xarakterini və tendensiyasını müəyyən etməli olduğu halda kifayət qədər əhəmiyyətli dəqiqliyə malikdir. Bir nümunə götürək. Statistikalar sübut edir ki, ölüm nisbəti ilin vaxtına görə dəyişir. Müəyyən bir ölkədə və ya ərazidə onun necə dəyişdiyini bilməklə, ilin bir dövründən digərinə ölümlərin sayının nə dərəcədə artacağını və ya azalacağını proqnozlaşdırmaq asandır. Burada konkret sosial prosesin ümumi xarakterindən və meylindən danışırıq, ona görə də çox dəqiq proqnoz vermək olar. Ancaq payızın gəlişi ilə ölüm hallarının artmasının ifadə olunacağı konkret hadisələri bilmək istəsək və ya özümüzdən soruşmaq istəsək ki, hansı konkret adamlar payızdan sağ çıxa bilməyəcək və konkret nə olacaq? Onların ölümünə səbəb olacaq hallar haqqında sosial elmdən cavab gözləməməliyik və əgər hələ də bir cavab almağa ümid edirdiksə, sehrbazın və ya falçının xidmətinə müraciət etməli idik. Başqa bir misal. Tutaq ki, bu ölkənin parlamentində qonşu dövlətlərin rəqabəti nəticəsində gəlirləri ciddi şəkildə azalan iri torpaq mülkiyyətçilərinin nümayəndələri var; öz məhsullarını eyni qonşu ölkələrdə bazara çıxaran sənaye işəgötürənlərinin; və nəhayət, yalnız işçi qüvvəsini satmaqla mövcud olan proletarların. Bu parlamentə taxıl idxalına yüksək gömrük rüsumunun tətbiqi ilə bağlı qanun layihəsi çıxarılıb. Siz nə düşünürsünüz? Sosioloq müxtəlif sosial təbəqələrin parlament nümayəndələrinin bu qanun layihəsinə necə reaksiya verəcəyini əvvəlcədən deyə biləcəkmi? Düşünürük ki, bu halda sosioloqun (və təkcə sosioloqun, elm adamının deyil, hər hansı siyasi təcrübəsi və sağlam düşüncəsi olan hər kəsin) dəqiq proqnoz vermək üçün hər cür imkanı var.

Torpaq mülkiyyətçilərinin nümayəndələri bütün enerjiləri ilə bu təklifi dəstəkləyəcəklər; proletariatın nümayəndələri də bunu enerjili şəkildə rədd edəcəklər və bu baxımdan işəgötürənlərin nümayəndələri müxalifətdə onlardan geri qalmayacaqlar, əgər torpaq mülkiyyətçilərinin nümayəndələri qanun layihəsinə qarşı çıxmamaq üçün bir növ həqiqətən mühüm iqtisadi qanun layihəsi çıxarmaqla razılaşmasalar, başqa bir sahədə onlara güzəşt olacaq.

Bu proqnoz müxtəlif sosial təbəqələrin iqtisadi maraqlarının təhlili əsasında hazırlanacaq və ən azı torpaq mülkiyyətçiləri və proletariat baxımından riyazi çıxarış kimi müəyyənlik və dəqiqliyə malik olacaqdır. Bundan əlavə, bu təbəqələrin hər birinin parlamentdəki nümayəndələrinin səsvermə qabiliyyətini bilən sosioloqumuz qanun layihəsinin taleyini asanlıqla və dəqiq proqnozlaşdıra biləcək. Burada yenə də onun proqnozu çox böyük dəqiqlik və etibarlılıq ölçüsünə malik ola bilər. Lakin bu konkret sosial prosesin – qanun layihəsi üzərində mübarizə prosesinin – mahiyyəti və tendensiyası haqqında ümumi proqnoza malik olmaq sizi qane etməyə bilər və qanun layihəsi ilə bağlı konkret kimin çıxış edəcəyini, konkret olaraq hansı növdən danışacağını əvvəlcədən bilmək istəyə bilərsiniz. Onların nitqinin parlamentdə yaradacağı səhnələr, sosioloq belə suallara elmi proqnozla deyil, az-çox hazırcavab zənnlərlə cavab verəcək; və hələ də narazısınızsa, ümidiniz yenə də falçıdır. Üçüncü misal: XVIII əsrin böyük fransız maarifçilərinin - məsələn, Holbaxın əsərlərini götürsəniz, onlarda Böyük Fransa İnqilabının bütün sosial proqramını tapa bilərsiniz. Lakin onlarda tapa bilməyəcəyiniz bircə şey tarixi hadisələrlə bağlı, sonradan fransız maarifçilərinin bütün üçüncü zümrə adından irəli sürdükləri tələblərin həyata keçirilməsi prosesini təşkil edən proqnozdur. Bu fərq haradandır? Bunun haradan gəldiyi aydındır. Verilmiş sosial prosesin mahiyyəti və meyli bir şeydir; bütün prosesi təşkil edən ayrı-ayrı hadisələr tamam başqa məsələdir. Əgər prosesin mahiyyətini və tendensiyasını başa düşsəm, onun nəticəsini qabaqcadan deyə bilərəm. Amma bu prosesi başa düşməyim nə qədər dərin olsa da, ayrı-ayrı hadisələri və onların xüsusiyyətlərini qabaqcadan söyləməyə imkan verməyəcək. İnsanlar sosioloji proqnozun qeyri-mümkün olduğunu və ya ən azı son dərəcə çətin olduğunu deyəndə, demək olar ki, həmişə konkret hadisələri qabaqcadan söyləməyin qeyri-mümkünlüyünü düşünürlər və bunun sosiologiyanın işi olmadığını tamamilə unudurlar. Sosioloji proqnozun obyekti ayrı-ayrı hadisələr deyil, həmin sosial prosesin ümumi nəticələridir ki, bu da, məsələn, burjua cəmiyyətinin inkişafı prosesi kimi, verilmiş zamanda artıq həyata keçirilir. Bu ümumi nəticələrin qabaqcadan müəyyən oluna biləcəyini yuxarıda qeyd etdiyimiz Fransa İnqilabının nümunəsi yaxşı nümayiş etdirir, onun bütün ictimai proqramı, dediyimiz kimi, burjuaziyanın qabaqcıl ədəbi nümayəndələri tərəfindən tərtib edilmişdir.

Elmi sosializm, ilk növbədə, sosialist ideallarının qələbəsinin əsas şərtinin burjua cəmiyyətinin sosialistlərin iradəsindən asılı olmayaraq baş verən müəyyən bir iqtisadi inkişaf prosesini nəzərdə tutduğunu bildirir. Bundan başqa, bu əsas şərtin artıq mövcud olduğunu və həmin cəmiyyətə məxsus istehsal münasibətlərinin təbiəti və inkişafı ilə müəyyən edildiyini vurğulayır. Eyni zamanda, müasir kapitalist ölkələrdə işçi sinfi arasında sosialist ideallarının yayılmasının məhz bu ölkələrin iqtisadi quruluşu və inkişafı ilə əlaqəli olduğunu göstərir. Elmi sosializmin ümumi anlayışı məhz budur. Bu ümumi anlayış, Teynin nəzərdə tutduğu mənada sosiologiyanın heç vaxt mükəmməl bir elm olmayacağı barədə tamamilə doğru fikirlə heç bir şəkildə etibarsızlaşdırılmır. Bununla belə, sosiologiya mükəmməl bir elm olmasa da, elmi sosializmin ümumi konsepsiyası yenə də mübahisəsiz qalır və belə sosializmin mümkünlüyünə dair bütün şübhələri əsassız edir.

Burjua nəzəriyyəçiləri və Marksın “tənqidçiləri” elmi sosializmin mümkünlüyü haqqında müzakirələrdə tez-tez aşağıdakı arqumenti də irəli sürürlər.

Əgər elmi sosializm mümkündürsə, burjua ictimai elmi də mümkündür, bu, öz-özünə zidd cəfəngiyyatdır, çünki elm nə sosialist, nə də burjua ola bilər. Elm ayrılmazdır. Burjua siyasi iqtisadiyyatı sosialist riyaziyyatı kimi ağlasığmazdır.

Bu arqument də fikir qarışıqlığına əsaslanır. Riyaziyyat nə sosialist, nə də burjua ola bilər - bu doğrudur. Amma riyaziyyata tətbiqdə doğru olan, sosial elmlərə tətbiq edildikdə doğru deyil. Düzbucaqlı üçbucağın qısa tərəflərinin kvadratlarının cəmi neçəyə bərabərdir? Hipotenuzanın kvadratına. Düzdür? elədir. Həmişə düzdürmü? Həmişə. Hipotenuzanın kvadratının digər iki tərəfin kvadratlarının cəminə münasibəti dəyişə bilməz, çünki riyazi fiqurların xassələri dəyişməzdir. Və biz sosiologiyada nə tapırıq? Onun araşdırma predmeti dəyişməz olaraq qalırmı? Sosioloji tədqiqatın predmeti cəmiyyətdir və cəmiyyət inkişaf edir və nəticədə dəyişir. Məhz dəyişiklik, inkişaf burjua sosial elminin və eyni şəkildə elmi sosializmin imkanlarını təmin edir. Cəmiyyət öz inkişafında sosial elmin inkişaf mərhələlərinin uyğun olduğu müəyyən mərhələlərdən keçir; məsələn, bizim burjua iqtisadiyyatı dediyimiz iqtisad elminin inkişafının bir mərhələsidir, sosialist iqtisadiyyatı dediyimiz isə birincidən birbaşa sonra gələn başqa bir mərhələdir. Bunda təəccüblü nə var? Burada özünə zidd cəfəngiyyat haradadır?

Burjua iqtisadiyyatının yalnız səhvlərdən ibarət olduğunu düşünmək düzgün olmazdı. Belə bir şeydən söhbət belə gedə bilməz. Burjua iqtisadiyyatı ictimai inkişafın müəyyən mərhələsinə uyğun gəldiyinə görə, təkzibedilməz elmi həqiqəti ehtiva edəcəkdir. Lakin bu həqiqət nisbidir, çünki o yalnız ictimai inkişafın müəyyən mərhələsinə uyğun gəlir. Lakin cəmiyyətin həmişə burjua fazasında qalmalı olduğunu təsəvvür edən burjua nəzəriyyəçiləri öz nisbi həqiqətlərinə mütləq əhəmiyyət verirlər. Bu, onların əsas səhvidir və bu səhv ictimai inkişafın burjua epoxasının sona yaxınlaşması nəticəsində yaranmış elmi sosializm tərəfindən ortaya qoyulur. Elmi sosializmi Hegelin danışdığı və onun dediyinə görə, ancaq hakim ictimai quruluşun günəşi – bu halda kapitalist – batanda uçan eyni Minerva bayquşuna bənzətmək olar. Bir daha deyirəm: burada ziddiyyət haradadır? Cəfəngiyat haradadır? Burada nə ziddiyyət, nə də cəfəngiyyat mövcuddur. Burada isə əksinə, qanuna uyğun bir proses kimi elmin inkişafı prosesinin özünə nəzər salmaq imkanımız var.

Nə olursa olsun, elmi sosializmin əsas fərqləndirici xüsusiyyəti indi bizim üçün tamamilə aydındır. Onun tərəfdarları sosialist ideallarının yüksək mahiyyətinə görə ümumi rəğbət qazanacağına və buna görə də qələbə çalacağına ümidlə kifayətlənmirlər. Xeyr, onlar əminliklə tələb edirlər ki, sosialist ideallarına ümumi rəğbətin yaranması zəruri ictimai prosesdir və onlar bu əminliyi müasir iqtisadi münasibətlərin və onların inkişaf gedişatının təhlilindən alırlar. Mövcud ictimai quruluşun apoloqları özlərini kifayət qədər yaxşı hiss edirlər, baxmayaraq ki, onlar bunu həmişə aydın dərk etmirlər, bu əsas fərqləndirici xüsusiyyət məhz sosialist nəzəriyyəsinin gücünü təşkil edən şeydir. Ona görə də onların “tənqidi” məhz bu məqama yönəlib. Onlar adətən belə bir arqumentlə başlayırlar ki, iqtisadiyyat ictimai inkişafın əsas mənbəyi hesab oluna bilməz, çünki insan təkcə mədədən formalaşmayıb, həm də ruha, ürəkə və başqa ölməz xəzinələrə malikdir. Lakin indiki burjua nəzəriyyəçilərinin sosial elmin ən mühüm, əsas vəzifəsinin nə olduğunu başa düşməkdə tamamilə aciz olduqlarının sübutu olan bu sentimental arqumentlər onlarla yalnız ikinci dərəcəli rol oynayır. Onların arqumentlərinin əsas qüvvəsi müasir iqtisadi inkişaf tendensiyası məsələsində cəmləşib. Burada elmi sosializmin hər bir prinsipini bir-bir təkzib etməyə çalışırlar. Cəhdləri boşa çıxsa da, onları daim yeniləyirlər ancaq faydası yoxdu, çünki söhbət onların qəlbində çox əziz olan bir ictimai nizamın varlığından gedir. Onlar başa düşürlər ki, əgər iqtisadi inkişaf həqiqətən elmi sosialistlərin göstərdiyi xətt üzrə gedirsə, sosial inqilab qaçılmazdır. Bu isə elmi sosializmin mümkün olduğunu etiraf etməyə bərabərdir.

Biz elmi sosializmin bir fərqləndirici xüsusiyyətini qeyd etdik; Engels Dürinqlə mübahisəsində başqasına işarə edir ki, o, bu sosializmin yalnız izafi dəyərin təbiətinin və mənşəyinin kəşfindən qaynaqlandığını və bütün bunların sözügedən kəşf ətrafında “inşa edildiyini” söyləyir. (Oxucu bunun hansı mənada deyildiyini anlayacaq.) Sosialist hərəkatının məqsədi bir sosial sinfin digər sosial sinfin – proletariatın burjuaziya tərəfindən istismarını ləğv etmək olduğundan elmi sosializm yalnız elmin uğur qazandığı vaxtdan mümkün olmuşdur. ümumən sinfi istismarın xarakterini və xüsusən də onun müasir cəmiyyətdə qəbul etdiyi formanı müəyyən edir. Bundan əvvəl sosializm qeyri-müəyyən cəhdlərdən kənara çıxa bilmirdi və hakim sistemin tənqidində ən mühüm tərkib hissəsi yox idi: bu sistemin iqtisadi nüvəsinin harada yatdığını anlamaq ilə əlaqəli idi. İzafi dəyərin kəşfi ona bu anlayışı verdi. Bu kəşfin nə qədər böyük əhəmiyyət kəsb etdiyini sadəcə olaraq mövcud nizamın müdafiəçilərinin onun həqiqətini təkzib etməyə var gücü ilə cəhd etmələri sübut edir. Marjinal faydalılıq nəzəriyyəsi indi burjua iqtisadçıları tərəfindən çox səmimi qarşılanır, çünki o, fəhlənin kapitalist tərəfindən istismarı məsələsini sıx bir buludla əhatə edir və hətta bu istismarın faktına şübhə ilə yanaşır.^{^[21]} (Bu nəzəriyyənin bütün “elmi” mənası da buradadır, faydasızlığı marjinaldan uzaqdır.)

Lakin izafi dəyərin kəşfi sosializm tarixində nə qədər vacib olsa da, burjua istehsal münasibətlərinin ləğvi və nəticədə burjuaziya tərəfindən proletariatın istismarına son qoyulsaydı da, elmi sosializm buna baxmayaraq qeyri-mümkün olaraq qalardı. Müasir iqtisadi inkişafın bütün prosesi ilə şərtlənən tarixi zərurət kimi təsəvvür edilməmişdi.

Bir neçə söz daha. Məşhur kitabın, Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft [Anti-Dürinq], Dürinq "qüvvələr nəzəriyyəsi"nin tənqidinə həsr olunmuş üç fəsli, bu qarmağın əvvəlki nəşrlərində olduğu kimi, bu nəşrə əlavə olaraq nəşr edilmişdir. Bu fəsillərdə, yeri gəlmişkən, müasir dövrün sivil dövlətlərində döyüş sənətinin tarixinin konturları, habelə bu sənətin inkişafının cəmiyyətin iqtisadi inkişafı ilə səbəb-nəticə əlaqəsinin təhlili öz əksini tapmışdır. Bu fəsillər eklektizmə meylli insanlara “birtərəfli” görünə bilər. Belə insanlar cavab verəcəklər: “Hər şeyi iqtisadiyyatla izah etmək olmaz.” Buna görə də onların diqqətini hərbi məsələlər üzrə ekspertlərə borclu olan bir kitaba yönəltməyi faydalı hesab edirik. O, Les maîtres de la guerre^{^[22]} adlanır. Bu maraqlı kitabda Engelsin yuxarıda qeyd etdiyimiz fəsillərdə araşdırdığı mövzu ilə eyni mövzudan bəhs edilir və demək olar ki, eyni nəticələr çıxarır:

Tarixin hər bir dövründə əldə edilən sosial şərait [dördüncü səhifədə oxuyuruq] təkcə bir xalqın hərbi təşkilatlanmasına deyil, həm də hərbçilərin xarakterinə, qabiliyyətinə və meyllərinə böyük təsir göstərir. Adi möhürün generalları tanış və qəbul edilmiş üsullardan istifadə edərək, onlara uyğun şəraitin az və ya çox əlverişli olmasına görə uğura və ya əksinə irəliləyir... Böyük kapitanlara gəldikdə isə, bunlar öz dahilərinə vasitələri və vasitələrini tabe edir. Müharibə prosedurları, daha dəqiq desək, bir növ falçılıq instinktini rəhbər tutaraq, onlar vasitə və prosedurları bir dövlətin paralel qanunlarına uyğun olaraq dəyişdirirlər.

Bu, tarixin materialist izahından qətiyyən uzaq deyil, baxmayaraq ki, müəllif bunun nə olduğu haqqında zərrə qədər təsəvvürə malik deyil. Şübhəsiz ki, hərb sənətinin inkişafı sosial inkişafla, sosial inkişaf isə iqtisadi inkişafla müəyyən edilirsə, o, hərbi texnikanı, təkcə texnikanı deyil, həm də “hərbçilərin xarakterini, bacarıqlarını və istəklərini” müəyyən etməlidir. Son təhlildə iqtisadi inkişafa görə. “Birtərəfliliyi” ilə hər bir millətdən olan bu qədər, çoxlu “ziyalıları” heyrətə gətirən bu nəticə, hərbi texnikanın inkişafının ictimai inkişafla müəyyənləşdiyini dərk edərək, eyni zamanda, hərbçi müəllifimizi çətin ki, qorxutsun. Eyni zamanda, bu inkişaf öz növbəsində “elmin, incəsənətin və sənayenin tərəqqisi” ilə şərtlənir (səh. 2). Əgər o, ardıcıl düşünmək qabiliyyətindən məhrum deyilsə – və aydındır ki, deyil – iqtisadi inkişafın istehsal qüvvələrinin inkişafının gedişi ilə müəyyən olunduğu və sosial inkişafın iqtisadi inkişaf əsasında baş verdiyi tarixi nəzəriyyəni asanlıqla anlaya bilər.

General Bonnalın çap olunmamış materiallarından eyni müəllifin döyüş sənəti haqqında yazdığı tarixi oçerk, Engelsin “Anti-Dürinq”də eyni mövzuda yazdığı esseni hədsiz dərəcədə xatırladır. Orda-burda oxşarlıq o qədər böyükdür ki, onun götürülmüş olduğunu güman etmək olar, əgər Engelsin “Anti-Dürinq”-nin podpolkovnik Russetin kitabından iyirmi üç il əvvəl nəşr olunması ilə bağlı sadə xronoloji fakt buna mane olmasaydı. Russetin (yaxud general Bonnalın) Engelsdən borc aldığını təsəvvür etmək belə ağlasığmazdır. Əmin ola bilərik ki, böyük alman sosialistinin əsərləri bu savadlı fransız zabitləri üçün tamamilə naməlum idi. Məsələ çox sadə şəkildə izah olunur ki, Engels hərbi məsələlər üzrə mütəxəssis və ardıcıl mütəfəkkir olması ilə, öz tarixi nəzəriyyəsinin fundamental prinsiplərini ictimai həyatın ən müxtəlif tərəflərinin öyrənilməsində tətbiq etməyi bacarırdı. Bu fundamental prinsipləri rəhbər tutaraq, sitat gətirsək, o, yalnız ən böyük generallar tərəfindən fərqinə varılan şeyi ayırd etdi: sosial təkamülün müharibə texnikasına həlledici təsiri. Bu konkret hal inandırıcı şəkildə sübut edir ki, tarixin materialist izahı düzgün başa düşüldükdə “birtərəfliliyə” səbəb olmur, əksinə, müstəntiqin baxışını heç bir şeyin bacarmadığı qədər genişləndirir və kəskinləşdirir.

Biz də dialektika və onun formal məntiqlə əlaqəsi haqqında nəsə demək istərdik. Ancaq yer çatışmazlığı bizi bunu başqa, daha əlverişli bir təxirə salmağa məcbur edir. (Bu niyyəti həyata keçirməyin faydalı olduğunu hətta ortodoksal marksistlərin çox tez-tez qane etdiyi dialektikanın son dərəcə qeyri-müəyyən konsepsiyalarından da görmək olar. Etiraf etmək lazımdır ki, cənab Bernşteynin və ətrafının “tənqidi” səyləri ilə yaranan polemikalarda, ortodoks marksistlərin əksəriyyəti dialektikanın müdafiəsində xeyli zəif olduqlarını sübut etdilər və biz düşmənlərimizin məntiqi qalamıza bütün hücumlarını qətiyyətlə dəf etməyə borcluyuq.)

1902-ci il G.Plexanov

1892-ci ilin ingiliscә nәşrinә giriş

Tәklif olunan bu kitabça әvvәlcә daha geniş bir әsәrin bir hissәsi idi. Berlin Universitetinin privat-dosenti d-r E. Dürinq tәqribәn 1875-ci ildә sosializmә iman gәtirdiyini birdәn-birә vә böyük bir sәs-küylә elan etdi vә alman camaatına, yalnız müfәssәl işlәnib hazırlanmış sosializm nәzәriyyәsi deyil, habelә cәmiyyәti yenidәn qurmağın bitkin bir әmәli planını da tәqdim etdi. Özlüyündә aydındır ki, o, öz sәlәflәrinin üzәrinә hücum etdi: o, hamıdan artıq Marksın üstünә düşüb bütün acığını ondan çıxdı.

Bu hadisә elә bir vaxtda baş vermişdi ki, bu zaman Almaniyada sosialist partiyasının iki hissәsi — eyzenaxçılarla lassalçılar^{^[23]} — lap yenicә birlәşmişdi, belәliklә dә partiya nәinki sayca son dәrәcә artmışdı, habelә var qüvvәsini ümumi düşmәnlә mübarizәyә vermәk imkanı da әldә etmişdi, bu isә daha mühim idi. Almaniyada sosialist partiyası sürәtlә qüvvәtlәnmәkdә idi. Lakin onun qüvvәtlәnmәsi üçün, hәr şeydәn әvvәl, yenicә әldә edilmiş birliyi tәhlükәyә salmamaq lazım idi. Halbuki d-r Dürinq açıqdan-açığa öz әtrafında bir sekta yaratmağa başlamışdı ki, bu da gәlәcәk әlahiddә partiyanın özәyi idi. Buna görә dә biz meydan oxuyana cavab vermәk vә istәr-istәmәz döyüşә girmәk mәcburiyyәtindә qaldıq.

Lakin bu iş çox çәtin olmasa da, şübhәsiz mәşәqqәtli bir iş idi. Yaxşıca mәlumdur ki, biz almanlara son dәrәcә ağır bir Gründlichkeit xasdır, bunu necә istәsәniz adlandırın — istәsәniz әsaslı bir surәtdә dәrindәn düşünmәk, istәsәniz dәrindәn düşünüb әsaslandırmaq adlandırın. Bizlәrdәn biri yeni doktrina hesab etdiyi bir şeyi şәrh etmәyә başladıqda, bunu әn әvvәl hәr şeyi әhatә edәn bir sistem halına salmağı vacib bilir. O, sübut etmәlidir ki, hәm mәntiqin başlıca prinsiplәri, hәm dә dünyanın әsas qanunları әzәldәn bәri, nәhayәt, mәhz bu yeni kәşf olunan vә hәr şeyi tamamlayan nәzәriyyәnin ancaq meydana gәlmәsi üçün mövcud imiş. Bu cәhәtdәn dә d-r Dürinq tamamilә milli biçimdә olan bir adamdır. Mәnim qarşımda nә az, nә dә çox, tam bir “Fәlsәfә sistemi” — ruh, әxlaq, tәbiәt vә tarix fәlsәfәsi sistemi, tam bir “Siyasi iqtisad vә sosializm sistemi” vә nәhayәt “Siyasi iqtisadın tәnqidi tarixi”, özü dә çap vәrәqinin sәkkizdә bir hissәsi hәcmindә, hәm vәzn, hәm dә mәzmun etibarı ilә ağır olan üç qalın cild, özündәn әvvәlki filosoflara qarşı vә ümumiyyәtlә iqtisadçılara, xüsusilә dә Marksa qarşı sәfәrbәrliyә alınmış dəlillərdən ibarət üç ordu korpusu durmuşdu — bu hәqiqәtәn “elmdә” tam bir “çevriliş” yaratmaq tәşәbbüsüdür. Mәn zaman vә mәkan anlayışından başlamış bimetallizmә^{^[24]} qәdәr; materiya vә hәrәkәtin әbәdiliyindәn başlamış mәnәvi ideyaların ötәri tәbiәtinә qәdәr; Darvinin tәbii seçmә qanunundan başlamış gәlәcәk cәmiyyәtdә gәnclәrin tәrbiyәsinә qәdәr bütün hәr cür mövzulardan bәhs etmәli oldum. Hәr halda, әleyhdarımın hәr şeyi әhatә edәn sistemi, onunla mübahisәdә bütün bu müxtәlif şeylәr haqqında Marksın baxışlarını vә öz baxışlarımı şәrh etmәyimә, hәm dә bütün әvvәlkilәrdәn daha rabitәli şәkildә şәrh etmәyimә imkan verirdi. Başlıca olaraq mәhz buna görә mәn, bütün başqa cәhәtlәrdәn sәmәrәsiz olan hәmin vәzifәni öhdәmә götürmәyә mәcbur oldum.

Mәnim cavabım әvvәlcә bir sıra mәqalә şәklindә Sosialist partiyasının Leypsiqdә çıxan mәrkәzi orqanı “Vorwärts”^{^[25]} qәzetindә, sonra da “Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft” (“C-b Yevgeni Dürinqin elmdә yaratdığı çevriliş”) adlı kitab şәklindә çıxdı ki, bunun da ikinci nәşri 1886-cı ildә Sürixdә çap olundu.

İndi Fransa deputatlar palatasında Lilldәn deputat olan dostum Pol Lafarqın xahişinә görә bu kitabın üç fәslindәn bir kitabça tәrtib etdim, o isә bunu tәrcümә edib 1880-ci ildә “Utopik sosializm vә elmi sosializm” adı ilә nәşr etdi. Bu kitabçanın fransız mәtni onun polyakca vә ispanca nәşri üçün әsas götürüldü. 1883-cü ildә alman dostlarımız bu kitabçanı әvvәlcә yazılmış olduğu dildә nәşr etdilәr. Sonra hәmin almanca mәtnindәn italyancaya, ruscaya, danimarkcaya, hollandcaya vә rumıncaya tәrcümә edilmişdi. Belәliklә ingiliscә olan bu nәşr dә daxil olmaqla hәmin kitabça on dildә çap edilib yayılmışdır. Zәnnimcә, heç bir sosialist әsәri, hәtta ilk dәfә 1848-ci ildә nәşr olunmuş “Kommunist manifesti” әsәrimiz vә Marksın “Kapital”ı bu qәdәr tәrcümә edilmәmişdir. Almaniyada kitabça tәxminәn 20 000 nüsxә ümumi tirajla dörd dәfә nәşr olunmuşdur.

Əlavә hissә olan “Marka”nın yazılmasında mәqsәd alman Sosialist partiyası arasında Almaniyada torpaq mülkiyyәtinin meydana gәlmәsi vә inkişafı tarixi haqqında bәzi ibtidai mәlumatı yaymaq idi. O zaman bu, xüsusәn ona görә lazım idi ki, partiya tәrәfindәn şәhәr fәhlәlәrinin birlәşdirilmәsi işi doğru yolla artıq başa çatdırılmaqda idi vә buna görә dә, partiyanın qarşısında kәnd tәsәrrüfatı fәhlәlәri ilә vә kәndlilәrlә mәşğul olmaq vәzifәsi dururdu. Bu әlavә tәrcümә edilmiş hәmin nәşrә belә bir mülahizәyә görә daxil edilmişdi ki, bütün german qәbilәlәri üçün ümumi olan ibtidai torpaq sahibliyi formaları vә bunların dağılması tarixi İngiltәrәdә Almaniyadakından daha az mәlumdur. Mәn Maksim Kovalevskinin bu yaxınlarda irәli sürdüyü fәrziyyәyә toxunmayıb, mәtni әvvәlki şәklindә saxladım; bu fәrziyyәyә görә әkin vә çәmәn yerlәri marka üzvlәri arasında bölünmәzdәn әvvәl bir neçә nәsil boyu böyük patriarxal ailә icması hәmin torpaqları birlikdә becәrmişdir (indi dә mövcud olan cәnubi slavyan zadruqası buna misal ola bilәr); sonralar isә icma böyüyüb tәsәrrüfatı birlikdә idarә etmәyә imkan vermәyәcәk dәrәcәyә çatdıqda, icma torpaqları bölüşdürüldü^{^[26]}. Ehtimal ki, Kovalevski tamamilә haqlıdır, lakin bu mәsәlә hәlә sub judice^{^[27]}-dәdir.

Bu әsәrdә işlәdilәn iqtisadi terminlәr yeni olduğuna görә Marksın “Kapital”ının ingiliscә nәşrindәki terminologiyaya uyğundur. Biz “әmtәә istehsalı” dedikdә, iqtisadi inkişafın elә bir fazasını nәzәrdә tuturuq ki, bu zaman şeylәr yalnız istehsalçıların ehtiyaclarını ödәmәk üçün deyil, habelә mübadilә mәqsәdi ilә dә istehsal olunur, yәni istehlak dәyәrlәri kimi deyil, әmtәә kimi istehsal olunur. Bu faza mübadilә üçün istehsala başlandığı vaxtdan bizim zәmanәmizә qәdәr davam edir; bu faza yalnız kapitalist istehsalı zamanı tamamilә inkişaf etmiş olur, yәni elә bir şәraitdә tamamilә inkişaf etmiş olur ki, burada istehsal vasitәlәrinin sahibi olan kapitalist fәhlәlәri, yәni öz iş qüvvәsindәn başqa hәr cür istehsal vasitәlәrindәn mәhrum edilmiş olan adamları әmәk haqqı ilә işә götürür vә mәhsulların istehsalına çәkilәn xәrclәrlә onların satış qiymәti arasındakı tәfavütü öz cibinә qoyur. Biz orta әsrlәrdәn başlayaraq, sәnaye istehsalı tarixini üç dövrә bölürük: 1) sәnәtkarlıq dövrü; burada xırda ustalar-sәnәtkarlar vә onların az miqdar kömәkçisi vә şagirdi olur, hәm dә hәr bir işçi şeyi bütövlükdә istehsal edir; 2) manufaktura dövrü; burada iri bir müәssisәyә toplaşmış fәhlә şeyi bütövlükdә әmәk bölgüsü әsasında istehsal edir, yәni hәr bir fәhlә işin yalnız müәyyәn bir hissәsini görür, buna görә dә mәhsullar yalnız, ardıcıl surәtdә onların hamısının әlindәn keçdikdәn sonra hazır olur; 3) müasir sәnaye dövrü; burada mәhsulu müәyyәn bir qüvvәnin hәrәkәtә gәtirdiyi maşın istehsal edir, fәhlәnin rolu isә yalnız mexanizmlәrin işinә nәzәr yetirmәkdәn vә bunları tәnzim etmәkdәn ibarәt olur.^{^[28]}

Mәn çox gözәl bilirәm ki, bu әsәrin mәzmunu Britaniya oxucularının xeyli hissәsi tәrәfindәn mәnfi qarşılanacaqdır. Lakin biz qitә sakinlәri Britaniya “respektabelliyi”^{^[29]} xurafatı ilә azacıq da olsa hesablaşsaydıq, onda vәziyyәt indikindәn daha pis olardı. Bu kitab bizim “tarixi materializm” adlandırdığımız nәzәriyyәni müdafiә etmәk üçün yazılmışdır, “materializm” sözü isә Britaniya oxucularının çox böyük әksәriyyәtinin qulağına yabancı gәlir. “Aqnostisizmә” hәlә bәlkә bir tәhәr yol verilә bilәr, lakin materializm qәtiyyәn yolverilmәz bir şeydir.

Buna baxmayaraq XVII әsrdәn etibarәn bütün müasir materializmin ilk vәtәni mәhz İngiltәrәdir.

“Materializm Böyük Britaniyanın doğma oğludur, hәlә Böyük Britaniya sxolastiki Duns Skot özündәn soruşurdu: materiya düşünmәyә qabil deyildirmi?

Belә bir möcüzәni mümkün etmәk üçün o, hәr şeyә qadir allahı kömәyә çağırırdı, yәni teologiyanın özünü mәcbur edirdi ki, materializm tәbliğ etsin. Bundan әlavә, o, nominalist^{^[30]} idi. Nominalizm ingilis materialistlәrindә başlıca ünsürlәrdәn biri idi vә ümumiyyәtlә materializmin ilk ifadәsidir.

İngilis materializminin әsl banisi Bekondur. Onun nәzәrindә tәbiәtşünaslıq hәqiqi elmdir, hissi tәcrübәyә әsaslanan fizika isә tәbiәtşünaslığın әn mühüm bir hissәsidir. O, homeomeriyalardan^{^[31]} bәhs edәn Anaksaqoru vә atomlardan bәhs edәn Demokriti çox zaman bir nüfuz kimi misal gәtirir. Onun tәliminә görә hislәr yanılmır vә hәr bir biliyin mәnbәyidir. Elm tәcrübәvi elmdir vә rasional metodu hissi mәlumata tәtbiq etmәkdәn ibarәtdir. İnduksiya, tәhlil, müqayisә, müşahidә, tәcrübә rasional metodun başlıca şәrtlәridir. Materiyanın fitri xassәlәrindәn birincisi vә әn mühümü hәrәkәtdir, — tәkcә mexaniki vә riyazi hәrәkәt deyil, daha çox dәrәcәdә sәy, hәyat ruhu, gәrginlikdir, — yaxud Yakov Bömenin ifadәsi ilә desәk metariyanın^{^[32]} “әziyyәtidir” [Qual”]^{^[33]}.

Öz ilk yaradıcısı olan Bekonun әsәrlәrindә materializm özündә hәlә ibtidai formada hәrtәrәfli inkişafının rüşeymlәrini saxlayır. Materiya öz şairanә hissi parlaqlığı ilә bütün insanın üzünә gülür. Aforizmlәr şәklindә şәrh edilәn tәlimin özü isә, әksinә, hәlә teoloji ardıcılsızlıqlarla doludur.

Materializm özünün sonrakı inkişafında birtәrәfli olur. Bekon materializmini Hobbs sistemә salmışdır. Hissiyat öz parlaq әlvanlığını itirir vә hәndәsәçinin mücәrrәd hissiyatına çevrilir^{^[34]}. Hәndәsә başlıca elm elan edilir. Materializm insana düşmәn olur. İnsana düşmәn olan cisimsiz ruhu onun öz sahәsindә aradan qaldırmaq üçün materializm özü öz cismini öldürüb asket olmaq mәcburiyyәtindә qalır. O fәhmi bir vücud kimi çıxış edir, lakin әvәzindә fәhmin bütün nәticәlәrini amansız bir ardıcıllıqla inkişaf etdirir.

Hobs Bekona әsaslanaraq belә mühakimә yeridir: әgәr bizim hislәrimiz bütün biliklәrimizin mәnbәyidirsә, onda ideya, fikir, tәsәvvür vә i.a. — bunlar hamısı az vә ya çox dәrәcәdә öz hissi formasından azad edilmiş cismani alәmin kabuslarından başqa bir şey deyildir. Elm bu kabuslara yalnız adlar verә bilәr. Eyni bir ad bir çox kabuslara aid edilә bilәr. Hәtta adların adları mövcud ola bilәr. Lakin bir tәrәfdәn, hissi alәmdә bütün ideyaların mәnbәyini görmәk, digәr tәrәfdәn isә, sözün tәkcә sözdәn artıq bir şey olduğunu, bizim hәmişә tәsәvvür etdiyimiz tәkcә mahiyyәtlәrdәn başqa bir növ ümumi mahiyyәtlәr olduğunu iqrar etmәk ziddiyәt olardı. Cisimsiz substansiya cisimsiz cisim kimi bir ziddiyәtdir. Cisim, varlıq, substansiya — bütün bunlar eyni bir real ideyadır. Tәfәkkürü düşünәn materiadan ayırmaq olmaz. Materiya bütün dәyişikliklәrin subyektidir. Əgәr sonsuz sözü, verilmiş kәmiyyәtә bizim ruhumuzun sözsüz әlavәlәr etmәk qabiliyyәti demәk deyildirsә, mәnasızdır. Yalnız maddi olan qavranıldığına, dәrk edildiyinә görә, allahın mövcud olması haqqında heç bir şey mәlum deyildir. Yalnız mәnim özümün mövcudluğum mötәbәrdir. Hәr bir insan ehtirası qurtaran vә ya başlanan mexaniki hәrәkәtdir. Bizim nemәt adlandırdığımız şey sәylәrin obyektlәridir. İnsan tәbiәtin tabe olduğu qanunlara tabedir. Qüdrәt vә azadlıq eyni şeydir.

Hobs Bekonu sistemә salmışdır, lakin onun әsas prinsipini — bilik vә ideyaların hisslәr alәmindәn әmәlә gәldiyini daha әtraflı әsaslandırmamışdır. Lokk özünün insan әqlinin mәnşәyi haqqında әsәrindә Bekon vә Hobbsun prinsipini әsaslandırır.

Hobbs Bekon materializminin teistik xurafatını mәhv etdiyi kimi, Kollinz, Doduell, Kauard, Hartli, Pristli vә başqaları da Lokk sensualizminin axırıncı teoloji hәdlәrini mәhv etmişlәr. “Deizm^{^[35]} — hәr halda materialist üçün — dindәn yaxa qurtarmaqdan ötrü alverişli vә asan üsuldan başqa bir şey deyildir”.

Karl Marks müasir materializmin Briyaniya mәnşәyi haqqında belә yazırdı. Əgәr indi ingilislәr öz babalarının xidmәtlәrinin belә etiraf edilmәsindәn o qәdәr dә valeh olmurlarsa, buna ancaq tәәssüf etmәk olar. Hәr halda inkar etmәk olmaz ki, Bekon, Hobbs vә Lokk, quruda vә dәnizdә fransızlar üzәrindә almanların vә ingilislәrin çaldıqları bütün qәlәbәlәrә baxmayaraq, XVIII әsri başlıca olaraq fransız әsri edәn fransız materialistlәrinin çox gözәl bir mәktәbinin atalarıdır, hәm dә bu — hәmin әsrin axırlarında olan Fransa inqilabından çox әvvәl olmuşdu vә biz istәr İngiltәrәdә, istәrsә dә Almaniyada bu inqilabın nәticәlәrini hәlә dә tәtbiq etmәyә çalışırıq.

Bunu әsla inkar etmәk olmaz.Bizim әsrin ortalarında tәhsil görmüş bir әcnәbi yaşamaq üçün İngiltәrәyә gәldikdә, ingilis respektabel orta sinfinin dini riyakarlığı vә kütlüyü onda әn çox heyrәt doğururdu — o bunu başqa cür dәrk edә dә bilmәzdi. O zaman biz hamımız materialist idik vә ya, heç olmazsa, azad fikirli çox radikal adamlar idik vә bizim üçün belә bir fakt anlaşılmaz qalırdı ki, İngiltәrәdә tәhsilli adamların demәk olar hamısı hәr cür ağlasığmaz möcüzәlәrә inanırdı, — hәtta Baklend vә Mantell kimi geoloqlar da öz elmlәrinin dәlillәrini tәhrif edirdilәr ki, bu dәlillәr Varlıq kitabındakı әsatirlәrә çox da toxunmasın. Belә bir cәhәt ağla sığmırdı ki, dini mәsәlәlәrdә öz ağlına arxalanmaq cәsarәtindә olan adamlar tapmaq üçün tәhsilsiz kütlәyә, o zaman deyildiyi kimi, “üz-gözü yuyulmamış qara camaata”, fәhlәlәrә, xüsusilә sosialistlәrә, Ouenin ardıcıllarına müraciәt etmәk lazım gәlirdi.

Lakin o zamandan bәri İngiltәrә “mәdәnilәşmişdir”. 1851-ci il sәrgisi^{^[36]} İngiltәrәnin ada mәhdudluğu üçün bir dәfn zәngi oldu. İngiltәrә yemәk vә içmәkdә, әdalarında, ideyalarında, yavaş-yavaş beynәlmilәllәşdi; o, burada elә müvәffәqiyyәtlәrә nail oldu ki, mәn getdikcә daha artıq dәrәcәdә dә arzumu bildirmәk istәyirәm: qitәnin bәzi adәtlәri İngiltәrәdә geniş yayıldığı kimi, bәzi ingilis әdaları vә adәtlәri dә qitәdә bu cür geniş yayılsın. Bir şey mübahisәsizdir: zeytun yağının (1851-ci ilә qәdәr yalnız aristokratiyaya mәlum olan bu yağın) yayılması dini mәsәlәlәrdә qitә skeptisizminin uğursuz yayılması ilә müşayiәt edildi; iş o yerә çatdı ki, aqnostisizm, hәlә ingilis dövlәt kilsәsi kimi “әla növ şey” hesab edilmәsә dә, hәr halda respektabellik cəhәtdәn demәk olar baptistlәr sektası ilә bir pillәdә, “Nicat ordusu”ndan^{^[37]} isә har halda bir pillә yuxarıda durur. Mәn dә belә bir fikirdәn xilas ola bilmirәm ki, etiqadsızlığın belә artmasından bütün varlığı ilә hiddәtlәnәn vә ona lәnәt yağdıran bir çoxları üçün bunu bilmәk bir tәsәlli olar ki, “yeni icad olunmuş” bu ideyalar mәnşәcә yadyerli deyildir, gündәlik mәişәtdә işlәdilәn bir çox başqa şeylәr kimi onların da üstündә “made in Germany”^{^[38]} markası yazılmamışdır; bunlar әksinә, köhnә ingilis mәnşәyinә malikdir vә bunların Britaniya banilәri iki yüz il bundan әvvәl özlәrinin indiki övladlarından çox-çox uzağa getmәyә cәsarәt edirdilәr.

Doğrudan da, aqnostisizm, tәsirli Lankaşir sözü^{^[39]} ilә desәk, “utancaq” materializm deyilsә, bәs nәdir? Aqnostikin tәbiәtә olan baxışı başdan-başa materialist baxışıdır. Bütün tәbii alәm qanunlara әsasәn idarә edilir vә kanardan һәr cür tәsiri tamamilә rәdd edir. Lakin, aqnostik әlavә edib — deyir ki, bizә mәlum olan alәmdәn kәnarda һәr һansı ali bir vücudun mövcud olduğunu biz nә sübut etmәyә, nә dә tәkzib etmәyә qadirik. Bu şәrtin, Napoleonun nә sәbәbә bu böyük astronomun “Fәza mexanikası”nda dünyanı yaradanın һeç adı da çәkilmәdiyi sualına Laplas qürurla: “je navais pas besoin de cette hypothese”^{^[40]} deyә cavab verdiyi zamanlar müәyyәn dәyәri olardı. İndi isә kainatın inkişafı һaqqında bizim tәsәvvürümüz nә yaradıcı üçün, nә dә küll-ixtiyar üçün qәtiyyәn һeç bir yer qoymur. Lakin bütün mövcud alәmdәn kәnar edilmiş ali bir vücudun olduğunu etiraf etmәk istәsәydilәr, bu özlüyündә ziddiyyәtli olardı, һәm dә mәnә elә gәlir ki, dindar adamların һisslәrini әsassız yerә tәһqir etmәk olardı.

Bizim aqnostik bununla da razılaşır ki, bizim bütün biliyimiz öz һisslәrimiz vasitәsi ilә aldığımız mәlumata әsaslanır. Lakin o әlavә edib deyir: biz һaradan bilirik ki, һisslәrimiz bizә onların vasitəsi ilә qavradığımız şeylәrin düzgün inikasını verir? Sonra o, bizә deyir ki, o, şeylәrdәn vә ya bunların xassәlәrindәn danışdıqda, haqqında һәqiqәtәn mötәbәr һeç bir şey bilə bilmәdiyi һәmin şeylәri vә ya bunların xassәlәrini deyil, yalnız onun һisslәrinә bunların buraxdığı tәәssüratı nәzәrdә tutur. Söz yox, bu elә bir nöqteyi-nәzәrdir ki, bunu, görünür, tәkcә dәlillәrlә tәkzib etmәk çәtindir. Lakin insanlar dәlil gәtirmәyә başlamazdan әvvәl iş görmüşlәr. “Im Anfang war die Tat”^{^[41]} һәm dә insan әllamәliyi bu çәtinliyi uydurmazdan һәlә çox әvvәl insan fәaliyyәti onu һәll etmişdir. Pudinqi yoxlamaq ondan ibarәtdir ki, onu yeyirlәr^{^[42]}. Biz һәr һansı bir şeyi, onun qavradığımız xassәlәrinә uyğun olaraq, özümüz üçün işlәtdiyimiz zaman, — mәһz bu zaman — öz һissi qavrayışlarımızın doğru vә ya yanlış olduğunu sәhvsiz şәkildә yoxlayırıq. Əgәr qavrayışlar yanlışdırsa, onda hәmin şeydәn istifadә etmәk mümkün olduğu haqqındakı mühakimәmiz dә hökmәn yanlış olacaqdır vә ondan istifadә etmәk üçün göstәrilәn hәr bir tәşәbbüs hökmәn boşa çıxacaqdır. Lakin әgәr biz öz mәqsәdimizә çatsaq, әgәr biz desәk ki, şey onun barәsindәki tәsәvvürümüzә uyğun gәlir, onu işlәtmәkdәn gözlәdiyimiz nәticәni verir, — onda bizim üçün qәti sübut edilmiş olar ki, hәmin hüdudlar daxilindә şey vә onun xassәlәri haqqındakı qavrayışlarımız bizdәn kәnarda mövcud olan gerçәkliyә uyğun gәlir. Yox әgәr әksinә, biz sәhv etdiyimizi görsәk, çox zaman bu sәhvin sәbәbini tez bir zamanda tapa bilirik; biz tapırıq ki, sınağımızın әsasını tәşkil edәn qavrayış ya özü natamam vә sәthi imiş, ya da başqa qavrayışların nәticәlәri ilә elә әlaqәdar imiş ki, bunu işin vәziyyәti doğrultmur; bunu biz yanlış әqli nәticә adlandırırıq^{^[43]}. Nә qәdәr ki, biz öz hisslәrimizi lazımınca inkişaf etdirib bunlardan istifadә edirik, nә qәdәr ki, öz fәaliyyәtimizi düzgün әldә edilәn vә istifadә olunan qavrayışların hüdudları daxilindә saxlayırıq, — o vaxta qәdәr biz hәmişә görәcәyik ki, bizim fәaliyyәtimizin müvәffәqiyyәti qavranılan şeylәrin cismani tәbiәtinә bizim qavrayışlarımızın uyğun gәldiyini sübut edir. İndiyәdәk, bizә mәlum olduğu kimi, heç elә bir hal yoxdur ki, biz belә bir nәticәyә gәlmәyә mәcbur olaq: bizim elmi surәtlә yoxlanmış hissi qavrayışlarımız beynimizdә xarici alәm haqqında elә tәsәvvürlәr doğurur ki, bunlar öz tәbiәtinә görә gerçәkliyә uyğun gәlmir, yaxud xarici alәm ilә onun haqqındakı bizim hissi qavrayışlarımız arasında fitri uyğunsuzluq vardır.

Lakin burada yeni kantçı aqnostik meydana çıxıb deyir: ola bilәr ki, biz şeyin xassәlәrini düzgün qavramağı bacaraq, lakin şeyin özünü biz heç bir yolla — nә hissi proses, nә dә tәfәkkür prosesi ilә dәrk edә bilmәrik. Bu “özündә şey” bizim idrakımızın o tәrәfindәdir. Buna artıq Hegel çoxdan cavab vermişdir: әgәr siz şeyin bütün xassәlәrini bilirsinizsә, onda siz şeyin özünü dә bilirsiniz; onda yalnız belә bir quru fakt qalır ki, göstәrilәn şey bizdәn kәnarda mövcuddur vә elә ki, sizin hisslәriniz bu faktı da tәsdiq etdi, siz hәmin “özündә şeyi”, — Kantın dәrkedilmәz mәşhur “Ding an sich”ini tamamilә qalıqsız dәrk etmiş olursunuz. İndi biz buna yalnız onu әlavә edә bilәrik ki, Kant zamanı tәbiәt şeylәri һaqqındakı biliyimiz һәlә cox qırıq-kәsik idi vә bunlardan һәr birinin arxasında һәlә ayrıca bir әsrarәngiz “özündә şey” olduğu fәrz edilә bilәrdi. Lakin o zamandan bәri һәmin dәrkedilmәz şeylәr elmin cox böyük tәrәqqisi nәticәsindә bir-birinin ardınca artıq dәrk vә tәһlil edilmişdir vә bundan әlavә һәtta təkrar yaradılmışdır. Özümüzün yarada bildiyimiz bir şeyi isә biz, әlbәttә, dәrkedilmәz adlandıra bilmәrik. Bizim әsrin birinci yarısında üzvi maddәlәr kimya üçün bu cür әsrarәngiz şeylәr idi. İndi biz bunları öz kimyәvi elementlәrindәn, һәm dә üzvi proseslәrin kömәyi olmadan, bir-birinin ardınca sintezlәşdirә bilirik. Müasir kimyaçılar deyirlәr: müәyyәn bir cismin kimyәvi tәrkibi mәlum olduqda, onu öz elementlәrindәn tәrkiblәşdirmәk olar. Biz, әlbәttә, ali üzvi maddәlәrin — zülali cisimciklәrin tәrkibini dürüst bilmәkdәn һәlә çox uzağıq; lakin һeç bir әsasla hesab etmәk olmaz ki, biz yüzlәrlә ildәn sonra da bu biliyә çatmayacağıq və bunun vasitәsi ilә süni zülal әldә etmәyi bacarmayacağıq. Әgәr biz buna çatsaq, onda bununla birlikdә biz üzvi һәyatı da tәkrar yaradarıq, çünki hәyat özünün әn ibtidai formalarından әn ali formalarına qәdәr zülali cisimlәrin normal mövcudiyyәt üsulundan başqa bir şey deyildir.

Lakin bizim aqnostik öz formal qeyd-şәrtlәrini bildirәndәn sonra, tamamilә qatı bir materialist kimi danışır vә hәrәkәt edir, o, әslindә dә elә belәdir. O, bәlkә dә belə deyәcәkdir: bizә mәlum olduğuna görә, materiyanı vә һәrәkәti, yaxud, indi deyildiyi kimi, energiyanı nә yaratmaq, nә dә mәһv etmәk olar, lakin bunların һәr ikisinin bizә mәlum olmayan bir vaxtda yaradılmamış olduğu barәdә bizim әlimizdә heç bir sübut yoxdur. Lakin siz bu etirafdan һәr һansı bir müәyyәn һalda onun әleyһinә istifadә etmәk istәdiyiniz zaman o, dәrһal sizi susmağa mәcbur edәcәkdir. Әgәr in abstracto^{^[44]} spiritualizmin mümkün olduğuna yol verirsә, onda bunun in concreto^{^[45]} mümkün olduğunu һec bilmәk dә istәmir. O, sizә belә deyәr: bizim bildiyimizә vә bilmәk iqtidarında olduğumuza görә, kainatın һeç bir yaradıcısı vә ya küll-ixtiyar yoxdur; bizә mәlum olduğuna görә, materiya vә energiyanı da nә yaratmaq, nә dә mәһv etmәk olar; bizim üçün tәfәkkür yalnız energiya formasıdır, beyinin fәaliyyәtidir; bizim bildiyimiz һәr şey ondan ibarәtdir ki, maddi alәm dәyişilmәz qanunlarla idarә olunur vә i. a. vә s. Belәliklә, o, bir elm adamı olduğuna görә, bir şey bildiyinә görә materialistdir; lakin öz elmindәn kәnarda, һeç bir şey bilmәdiyi saһәlәrdә öz avamlığını yunan dilinә tәrcümә edib bunu aqnostisizm adlandırır.

Hәr һalda bir şey şübһәsizdir: һәtta mәn aqnostik olsaydım da, tarixә bu kitabçada şәrһ edilәn baxışı “tarixi aqnostisizm” adlandıra bilmәzdim. Dindar adamlar mәnә gülәrdilәr, aqnostiklәr isә һiddәtlә soruşardılar: mәn onları әlә salmırammı? Mәn әminәm ki, ümumdünya tarixinin gedişinә dair baxışı, bütün müһüm tarixi һadisәlәrin son sәbәbini vә qәti һәrәkәtverici qüvvәsini cәmiyyәtin iqtisadi inkişafında, isteһsal və mübadilә üsulunun dәyişikliklәrindә, bunun da nәticәsi olaraq cәmiyyәtin müxtәlif siniflәrә parçalanmasında vә bu siniflәrin bir-biri ilә mübarizәsindә görәn baxışı bildirmәk ücün mәn ingilis dilindә, һabelә bir çox başqa dillәrdә “tarixi materializm” ifadәsini işlәtsәm, Britaniya “respektabelliyi”^{^[46]} dә һәddindәn çox һiddәtlәnmәz.

Әgәr mәn tarixi materializmin һәtta Britaniya respektabelliyi^{^[47]} üçün dә faydalı ola bilәcәyini sübut etsәm, mәnә bәlkә, daһa çox iltifatla yanaşarlar. Mәn belә bir faktı göstәrdim ki, qırx vә ya әlli il bundan әvvәl İngiltәrәyә köçüb gәlәn һәr bir tәһsilli әcnәbidә, ona ingilis “respektabel” orta sinfinin dini riyakarlığı vә ya kütlüyü kimi görünmәli olan şey pis bir һeyrәt doğururdu. İndi mәn göstәrәcәyәm ki, o zamankı respektabel ingilis orta sinfi ziyalı әcnәbinin һesab edә bilәcәyi qәdәr dә küt deyildi. Hәmin sinfin dini sәylәrinin öz sәbәbi vardır.

Avropa orta әsrlәrdәn çıxdıqda, yüksәlmәkdә olan şәһәr orta sinfi^{^[48]} onun inqilabi ünsürü idi. Orta әsrlәrdәki feodal quruluşu daxilindә һәmin şәһәr orta sinfinin özünә qazanmış olduğu mötәbәr mövqe, onun genişlәnmә qabiliyyәti üçün artıq xeyli dar oldu. Orta sinfin, burjuaziyanın inkişafı feodal sistemi ilә daһa bir araya sığmırdı, buna görә dә feodal sistemi süqut etmәli idi.

Lakin feodal sisteminin böyük beynәlmilәl mәrkәzi Roma katolik kilsәsi idi. Bütün daxili müһaribәlәrә baxmayaraq, o bütün feodal Qәrbi Avropasını böyük bir siyasi tam һalında birlәşdirdi vә bu da eyni dәrәcәdә һәm sxizmatik pravoslav-yunan alәminә, һәm dә islam alәminә zidd idi. Roma katolik kilsәsi feodal quruluşunu ilaһi bәrәkәt һaləsi ilә әһatә etmişdi. O, öz iyerarxiyasını feodal qaydası ilә qurmuşdu vә nәһayәt, әn böyük bir feodal һökmdar idi, çünki katolik ölkәlәrdәki bütün torpaq mülkiyyәtinin azı üçdә bir һissәsi onun әlindә idi. Hәr bir ayrıca ölkәdә dünyәvi feodalizmә qarşı vә onun ayrı-ayrı saһәlәrindә müvәffәqiyyәtlә mübarizәyә başlamazdan әvvәl onun bu müqәddәs mәrkәzi tәşkilatını dağıtmaq lazım idi.

Eyni zamanda orta sinfin artması ila yanaşı olaraq elmin nәһәng inkişafı baş verdi. Yenidәn astronomiya, mexanika, fizika, anatomiya, fiziologiya öyrәnilmәyә başlandı. Burjuaziyaya öz sәnayesini inkişaf etdirmәk üçün fiziki cisimlәrin xassәlәrinin vә tәbiәt qüvvәlәrinin tәzaһür formalarını tәdqiq edәn bir elm lazım idi. O vaxta qәdәr isә elm kilsәnin itaәtkar bir xidmәtçisi idi vә ona dinin qoyduğu çәrçivәdәn kәnara çıxmaq icazәsi verilmirdi; bu sәbәbdәn dә o elmdәn başqa һәr nә desәniz idi. İndi elm kilsәyә qarşı üsyan etdi; burjuaziyanın elmә eһtiyacı var idi vә bu üsyanda iştirak etdi.

Belәliklә, mәn yüksәlmәkdә olan orta sinfin mövcud kilsә ilә toqquşmalı olduğu yalnız iki cәһәti qeyd etdim. Lakin bu, onu sübut etmәk üçün kifayәtdir ki, әvvәlәn, katolik kilsәsinin iddialarına qarşı mübarizәdә mәһz bu sinif — burjuaziya әn çox iştirak edirdi; ikincisi, o zaman feodalizmә qarşı һәr bir mübarizә din cildinә girmәli idi, birinci növbәdә kilsәyә qarşı çevrilmәli idi. Lakin mübarizәyә çağırış universitetlәrdәn vә şәһәrlәrin tacir-saһibkar ünsürlәrindәn eşidilirdisә, kәndin әһali kütlәlәri arasında, һәr yerdә öz ruћani vә dünyәvi feodallarına qarşı qızğın mübarizə, һәm dә öz yaşayışı uğrunda mübarizә aparan kәndlilәr arasında bu çağırış labüd olaraq güclü bir әks-sәda doğururdu.

Feodalizmә qarşı Avropa burjuaziyasının uzun sürәn^{^[49]} mübarizәsi üç böyük һәlledici döyüşdә yüksәk dәrәcә gәrginlәşdi.

Birinci döyüş Almaniyada protestant Reformasiyası deyilәn döyüş idi. Lüterin kilsәyә qarşı mübarizәyә çağırışına cavab olaraq, iki siyasi üsyan oldu: әvvәlcә (1523-cü ildә) Frans fon Zikkingenin başçılığı ilә aşağı zadәganların üsyanı, sonra da, 1525-ci il Böyük kәndli müһaribәsi oldu. Bunların һәr ikisi başlıca olaraq, әn cox marağı olan partiyanın, şәһәr bürgerlәrinin qәtiyyәtsizliyi üzündәn, — sәbәblәrindәn burada bәһs edә bilmәyәcәyimiz qәtiyyәtsizlik üzündәn yatırıldı. Bu zamandan etibarәn mübarizә yerli knyazlarla mәrkәzi һakimiyyәt^{^[50]} arasında didişmә şәkli aldı vә nәticәdә Almaniya 200 il müddәtinә Avropanın siyasi cәһәtcә fәal olan millәtlәri siyaһısından silindi. Lüter reformasiyası burada һәr һalda yeni bir din — mәһz mütlәqiyyәt monarxiyasına lazım olan bir dini yaratdı. Almaniyanın şimal-şәrqindә kәndlilәr lüterçiliyi qәbul edәn kimi, dәrһal azad adamlar vәziyyәtindәn tәһkimlilәr vәziyyәtinә salındılar.

Lakin Lüterin müvәffәqiyyәtsizliyә uğradığı yerdә Kalvin qalib gәldi. Onun eһkamı o zamankı burjuaziyanın әn cәsarәtli һissәsinin tәlәblәrinә uyğun gәlirdi. Onun qәzavü-qәdәr һaqqındakı nәzәriyyәsi belә bir faktın dini ifadәsi idi ki, ticarәt vә rәqabәt dünyasında müvәffәqiyyәt vә ya iflas ayrı-ayrı şәxslәrin fәaliyyәt vә ya mәһarәti ilә deyil, onlardan asılı olmayan şәrtlәrlә bağlıdır. Bunu һәr һansı ayrıca bir adamın iradәsi va ya һәrәkәti deyil, qüdrәtli, lakin namәlum iqtisadi qüvvәlәrin marһәmәti müәyyәn edir. Bu da iqtisadi çevriliş zamanı, bütün köһnә ticarәt yollarını vә ticarәt mәrkәzlәrini yenilәri sıxışdırıb aradan çıxardığı zaman, Amerika vә Hindistan kәşf edildiyi zaman, һәtta әn mötәbәr һesab edilәn iqtisadi etiqad simvolu — qızıl vә gümüşün dәyәri — sarsıdaraq süqut etdiyi zaman xüsusilә doğru idi. Hәm dә Kalvinin kilsә quruluşu başdan-başa demokratik va respublikaçı ruһda idi; allaһın sәltәnәti dә respublikaçılıq ruһuna salındığı bir yerdә isә mәgәr dünyәvi sәltәnәtlәr krallara, yepiskoplara va feodallara sәdaqәtli qala bilәrdimi? Əgәr Almaniyada lüterçilik knyazların^{^[51]} әlindә itaәtkar bir alәt oldusa, kalvinizm Hollandiyada respublika yaratdı, İngiltәrәdә vә ilk növbәdә Şotlandiyada güclü respublikaçı partiyalar yaratdı.

Burjuaziyanın ikinci böyük üsyanı kalvinizmdә özünün һazır mübarizə nәzәriyyәsini tapdı. Bu üsyan İngiltәrәdә oldu. Şәһәrlәrin orta sinfi ona birinci tәkanı verdi, kәnd rayonlarının yomenrilәri^{^[52]} isә onu qәlәbәyә çatdırdı. Qәribә bir һaldır: burjuaziyanın bütün üç böyük üsyanının^{^[53]} һәr üçündә mübariz ordu kәndlilәr idi. Әldә edilәn qəlәbәdәn sonra һәmin qәlәbәnin iqtisadi nәticәlәri üzündәn mәһz kәndlilәr labüd olaraq var-yoxdan çıxan bir sinif oldu. Kromveldәn yüz il sonra ingilis yomenrisi demәk olar tamamilә yox oldu. Halbuki yalnız bu yomenrinin vә şәһәrlәrdәki plebey ünsürünün işә qarışması sayәsindә mübarizә son qәti nöqtәyә çatdırıldı vә I Karl edam edildi, bunu isә tәkcә burjuaziya heç bir zaman edә bilmәzdi^{^[54]}. Burjuaziyanın һeç olmazsa qəlәbәnin o zaman toplanmaq üçün artıq tamamilә yetişmiş olan bәһrәlәrini әldә edә bilmәsi üçün inqilabı һәmin mәqsәddәn xeyli irәliya aparmaq lazım idi; 1793-cü ildә Fransada və 1848-ci ildә Almaniyada da tamamilә belә olmuşdu. Görünür, burjua cәmiyyәtinin inkişaf qanunlarından biri әslindә belәdir.

İnqilabi fәallığın bu yüksәlişindәn sonra zәruri olaraq labüd irtica baş verdi vә bu da öz növbәsindә elә bir nöqtәdәn çox uzaqlara getdi ki, bundan sonra özü davam gәtirә bilmәdi^{^[55]}. Bir sıra tәrәddüdlәrdәn sonra, nәһayәt, gәlәcәk inkişaf üçün mәһz başlanğıc nöqtәsi olan yeni bir әsas mәrkәz әmәlә gәldi. İngiltәrә tarixinin — respektabellәr^{^[56]} tәrәfindәn “böyük qiyam” adı verilmiş olan gözәl bir dövrü vә bundan sonrakı döyüşlәr, 1689-cu ildәki nisbәtәn cüzi bir һadisә ilә, liberal tarixşünasların “şanlı inqilab”^{^[57]} adlandırdıqları һadisә ilә qurtarır.

Yeni başlanğıc nöqtәsi yüksәlmәkdә olan orta sinif^{^[58]} ilә keçmiş iri feodal torpaq saһiblәri arasındakı sazişdәn ibarәt oldu. İndiki kimi, o zaman da aristokratiya һesab edilәn bu iri feodal torpaq saһiblәri Fransada Lui-Filippin yalnız uzun müddәtdәn sonra gәlib çatdığı mövqeyә: “krallığın ilk burjuaları” mövqeyinә çatmaq yoluna artıq çoxdan düşmüşdülәr. İngiltәrәnin xoşbәxtliyindәn, köһnә feodal baronlar Qırmızı vә Ağ qızıl gül müһaribәlәrindә^{^[59]} bir-birlәrini qırıb qurtarmışdılar. Onların, әksәrәn һәmin köһnә nәsillәrin törәmәlәri olan varislәri o qədәr uzaq yan xәtlәrdәn әmәlә gәlmişdilәr ki, tamamilә yeni bir tәbәqә tәşkil etdilәr; onların adәt vә sәylәri feodal adәt vә sәylәrindәn daһa çox burjua adәt vә sәylәri idi. Onlar pulun qәdrini çox gözәl bilirdilәr vә torpaq rentasını dәrһal qaldırmağa başladılar, yüzlәrlә kiçik icarәdarı torpaqdan qovub, onları qoyunlarla әvәz etdilәr. VIII Henrix kilsә malikanәlәrini paylamaqla vә ucuz qiymәtә satmaqla, burjuaziya içәrisindәn çoxlu yeni lendlordlar yaradırdı; һәmçinin XVII әsrin axırlarınadәk iri malikanәlәrin arası kәsilmәdәn müsadirә olunmaqda davam etmәsi eyni nәticәni verirdi, sonra bunlar sözün һәqiqi vә ya mәcazi mәnasında һәr cür bambılı adamlara paylanırdı. Buna görә dә VIII Henrix zamanından etibarәn ingilis “aristokratiyası” sәnayenin inkişafına nәinki mane olmurdu, һәtta әksinә, onun inkişafından dolayı yollarla fayda götürmәyә çalışırdı. Tam eynilә dә һәmişә iri torpaq saһiblәrinin elә bir һissәsi tapılırdı ki, iqtisadi və ya siyasi sәbәblәr üzündәn maliyyә vә sәnaye burjuaziyasının liderlәri ilә әmәkdaşlığa razılaşırdı. Belәliklә, 1689-cu il sazişi asanlıqla meydana gәlә bildi. Siyasi qanimәtlәr — gәlirli va raһat yerlәr^{^[60]} — kübar torpaq saһibi olan zadәganların әlindә qalırdı, bu şәrtlә ki, onlar orta maliyyә, sәnaye vә ticarәt sinfinin iqtisadi mәnafeyini kifayәt qәdәr gözlәsinlәr. Bu iqtisadi manafe artıq o zaman kifayәt qәdәr güclü olub, millәtin ümumi siyasәtini müәyyәn edirdi. Әlbәttә, bu vә ya başqa ayrıca mәsәlә üstündә çәkişmә olurdu, lakin ümumiyyәtlә aristokratik oliqarxiya çox yaxşı başa düşürdü ki, onun öz iqtisadi tәrәqqisi orta sәnaye vә ticarәt sinfinin tәrәqqisi ilә ayrılmaz surәtdә bağlıdır.

Bu zamandan etibarәn burjuaziya İngiltәrәnin һakim siniflәrinin cüzi, lakin tanınmış bir tәrkib һissәsi oldu. Başqaları ilә birlikdә o da xalqın çox böyük zәһmәtkeş kütlәsini әzmәkdә maraqlı idi. Tacir vә ya fabrikci öz prikazçiklәrinә, öz fәһlәlәrinә, öz qulluqcularına qarşı bir ağa mövqeyi vә ya, İngiltәrәdә һәlә lap bu yaxınlarda deyildiyi kimi, “tәbii һökmdar” mövqeyi tuturdu. O, bunlardan mümkün qәdәr daһa çox miqdarda vә yaxşı keyfiyyәtli әmәk götürmәk istәyirdi; bu mәqsәdlә o, bunlarda bir itaәtkarlıq tәrbiyә etmәli idi. O özü dindar idi; onun dini ona elә bir bayraq vermişdi ki, bu bayraq altında o, krala vә lordlara qalib gәlmişdi. O, tezliklә bu dindә belә bir vasitә dә kәşf etdi ki, bunun yardımı ilә öz tәbii tәbәәlәrinin şüurunu dәyişdirsin vә bu tәbәәlәri anlaşılmaz һikmәti-ilaһiyyә tәrәfindәn onlara һakim qoyulmuş ağaların әmrlәrinә itaәtkar etsin. Müxtәsәr, bu zamandan etibarәn ingilis burjuası çox böyük isteһsalçı xalq kütlәsindәn ibarәt “aşağı tәbәqәlәri” әzmәkdә iştirak etmәyә başladı, һәm dә bu mәqsәd üçün işlәdilәn vasitәlәrdәn biri dinin tәsiri oldu.

Lakin buraya burjuaziyanın dini meyllәrini güclәndirmiş olan daһa bir cәһәt: İngiltәrәdә materializmin tәrәqqisi әlavә olundu. Bu yeni^{^[61]} tәlim nәinki mömin orta silki dәһşәtә salırdı, — bütün bunlardan әlavә, o özünü, burjuaziya da daxil olmaqla tәһsilsiz böyük kütlә üçün kifayәt qәdәr yaxşı olan dinin әksinә olaraq alimlәr vә dünyәvi tәһsilli adamlar üçün yeganә yararlı bir fәlsәfә elan etdi. Hobbs ilә birlikdә bu tәlim kral üstünlüklәrini vә mütlәqiyyәti müdafiәyә qalxdı vә mütlәqiyyәtçi monarxiyanı bu peur robustus sed malitiosus-u^{^[62]} yәni xalqı itaәta gәtirmәyә çağırdı. Hobbsun ardıcılları olan Bolinqbrok, Şeftsberi vә başqalarında da materializmin yeni, deist forması aristokratik, ezoterik^{^[63]} bir tәlim olaraq qalırdı va buna görә dә orta sinif materializmә nifrәt etdi, һәm dә onun tәkcә dini bidәtinə görә deyil, һabelә antiburjua siyasi istiqamәtinә görә dә nifrәt etdi. Mәhz buna görә dә aristokratiyanın materializm vә deizminin әksinә olaraq stüartlara qarşı mübarizә üçün һәm bayraq, һәm dә döyüşçülәr verәn mәһz protestant sektaları mütәrәqqi orta sinfin başlıca döyüş qüvvәlәrini dә irәli sürürdü vә һәlә indi dә “böyük liberal partiyanın” әsasını tәşkil edir.

Bu zaman materializm İngiltәrәdәn Fransaya köçdü, burada o, kartezian fәlsәfәsinin^{^[64]} qolu olan ikinci bir materialist fәlsәfә mәktәbinә tәsadüf etdi vә onunla qovuşdu. Fransada da o әvvәllәr yalnız aristokrat tәlimi olaraq qalmaqda idi. lakin onun inqilabi xarakteri tezliklә aşkara çıxdı. Fransız materialistlәri öz tәnqidlәrindә tәkcә din saһәsi ilә kifayәtlәnmirdilәr: onlar öz zamanәsinin hәr bir elmi әnәnәsini, hәr bir siyasi tәsisatını tәnqid edirdilәr. Onlar öz nәzәriyyәlәrinin hәr şeyә tәtbiq edilә bilәcәyini sübut etmәk üçün әn qısa yol seçmişdilәr: onlar öz nәzәriyyәlәrini, adlarını aldıqları böyük әsәrdә, “Ensiklopediyada” bütün bilik obyektlәrindә cәsarәtlә tәtbiq etdilәr. Belәliklә dә, bu vә ya digәr formada, — açıq materializm, yaxud deizm şәklindә, — materializm Fransada bütün tәһsil görmüş gәnclәrin dünyagörüşü oldu. Hәm dә onun tәsiri o qәdәr böyük idi ki, ingilis royalistlәri tәrәfindәn yaradılmış olan bu tәlim boyük inqilab zamanı fransız respublikaçıları vә terrorçuların tәrәfdarları üçün nәzәri bir bayraq oldu vә “İnsan һüquqları bәyannamәsi”nin^{^[65]} mәtnini tәşkil etdi.

Böyük Fransa inqilabı burjuaziyanın üçüncü üsyanı idi, lakin öz üzәrindәn dini geyimlәri tamamilә atmış vә mübarizәni açıq siyasi zәminә keçirmiş olan birinci üsyanı idi. Bu inqilab һabelә birinci üsyan idi ki, burada mübarizә doğrudan da axıra çatdırıldı — vuruşan tәrәflәrdәn birinin, mәһz aristokratiyanın tamamilә mәhv edilmәsi ilә vә digәrinin, mәһz burjuaziyanın tam qәlәbәsi ilә nәticәlәndi. İngiltәrәdә inqilabdan әvvәlki tәsisatla inqilabdan sonrakı tәsisat arasında ardıcıl әlaqә və iri torpaq saһiblәri ilә kapitalistlәr arasındakı saziş öz ifadәsini mәһkәmә nümunәlәrinin ardıcıllığında, һabelә feodal һüquq formalarının xeyli dәrəcәdә saxlanmasında tapdı. Fransada, әksinә, inqilab kecmişin әnәnәlәri ilә әlaqәni tamamilә kәsdi, feodalizmin son qalıqlarını mәһv etdi və köhnә Roma һüququnu — Marksın “әmtәә isteһsalı” adlandırdığı iqtisadi inkişaf pillәsinә uyğun gәlәn һüquqi munasibәtlərin, demәk olar, bu mükәmmәl ifadәsini — Code civil^{^[66]}-dә müasir kapitalist şәraitinә mәһarәtlә uyğunlaşdırdı, һәm dә o qәdәr mәһarәtlә uyğunlaşdırdı ki, Fransanın bu inqilabi qanunlar mәcәllәsi, İngiltәrә dә istisna olmamaqla, hәlә indi dә bütün başqa ölkәlәrdә mülkiyyәt һüququ saһәsindә keçirilәn islaһatlarda bir nümunә xidmәtini görür. Lakin burada bir şey unudulmamalıdır. Әgәr ingilis һüququ kapitalizm cәmiyyәtinin iqtisadi münasibәtlәrini barbar-feodal lәһcәsində ifadә etmәkdә davam edirsә dә — ingilis orfoqrafiyası ingilis tәlәffüzünә nә dәrәcәdә uyğun gәlirsә, bir nәfәr fransızın dediyi kimi, vous ecrivez Londres et vous prononcez Constantinople^{^[67]}, bu һüquqda ifadә etdiyi şeyә o dәrәcәdә uyğun gәlir — hәr һalda yenә һәmin ingilis һüququ yeganә bir һüquqdur ki, qitәdә mütlәqiyyәtçi monarxiyalar dövründә tamamilә aradan qalxmış olan vә һәlә indiyәdәk һeç bir yerdә tam ölçüdә yenidәn bәrpa edilmәyәn qәdim alman azadlıqlarının әn yaxşı һissәsini — şәxsi azadlığı, yerli özünüidarәni vә mәһkәmә müdaxilәsindәn başqa һәr cür kәnar müdaxilәyә qarşı tәminatı әsrlәr boyu tәһrif olunmamış şәkildә saxlamış, Amerikaya vә müstәmlәkәlәrә köçürmüşdür.

Lakin bizim Britaniya burjuası mәsәlәsinә qayıdaq. Fransa inqilabı һәmin burjuaziyaya Fransanın dәniz vasitәsi ilә olan ticarәtini qitә monarxiyalarının yardımı ilә pozmaq, Fransanın müstәmlәkәlәrini tutmaq vә Fransanın dәnizdә rәqabәt һaqqındakı son iddialarını mәһv etmәk üçün çox gözәl bir imkan verdi. Onu inqilaba qarşı mübarizәyә sövq etmiş olan әsaslardan biri bu idi. İkincisi bu idi ki, һәmin inqilabın metodları — tәkcә bunun “iyrәnc” terroru deyil, һәtta burjuaziyanın һökmranlığını son һәddә çatdırmaq cәһdlәri dә — ona qәtiyyәn xoş gәlmәdi. Bir dә axı ona һәm әdәb — müәlliminә layiq әdәb— öyrәdәn, һәm onun üçün modalar icad edәn, һәm dә ölkә daxilindә qayda-qanunun gözәtçisi olan ordu üçün vә yeni müstәmlәkә torpaqları vә yeni xarici bazarlar istila edәn donanma üçün ona zabitlәr verәn öz aristokratiyası olmadan, Britaniya burjuası nә edә bilәrdi? Lakin burjuaziya içәrisindә һәr һalda mütәrәqqi bir azlıq var idi— bu adamların mәnafeyi sazişdәn o qәdәr dә qazanmırdı. Başlıca olaraq az varlı orta sinif tәbәqәlәrindәn ibarәt olan bu azlıq inqilaba rәğbәtlә yanaşırdı, lakin parlamentdә gücsüz idi.

Belәliklә, materializm nә qәdәr çox dәrәcәdә Fransa inqilabının etiqad simvolu olurdusa, allaһdan qorxan ingilis burjuası öz dinindәn bir o qәdәr möһkәm yapışırdı. Mәgәr Parisdә terror һökm sürdüyü vaxtlar sübut etmәdimi ki, xalq dini itirәndә nәlәr baş verir? Materializm Fransadan qonşu ölkәlәrә nә qәdәr çox yayılırdısa vә özünә yaxın nәzәri cәrәyanlardan, xüsusilә alman fәlsәfәsindәn nә qәdәr çox kömәk alırdısa; materializm vә ümumiyyәtlә azad fikirlilik qitәdə tәһsilli adamın һәqiqәtdә nә qәdәr zәruri bir әlamәti olurdusa, ingilis orta sinfi öz müxtәlif dini әqidәlәrindәn bir o qәdәr inadla yapışırdı. Bu әqidәlәr bir-birindәn nә qәdәr kәskin fәrqlәnsә dә, onların һamısı açıq-aydın dini әqidә, xristian әqidәlәri idi.

Fransada inqilab burjuaziyanın siyasi tәntәnәsini tәmin etdiyi bir zamanda, İngiltәrәdә Uatt, Arkrayt, Kartrayt vә başqaları sәnaye inqilabına birinci tәkanı verdilәr və bu inqilab iqtisadi qüvvәlәrin ağırlıq mәrkәzini başqa yerә köçürtdü. İndi burjuaziyanın sәrvәti torpaq aristokratiyasının sәrvәtindәn müqayisә edilmәyәcәk dәrәcәdә sürәtlә artmağa başladı. Burjuaziyanın öz içәrisindә maliyyә aristokratiyası, bankirlәr vә s. fabrikçilәr tәrәfindәn getdikcә daһa artıq arxa sıraya keçirilmәyә başladılar. 1689-cu il sazişi, һәtta burjuaziyanın xeyrinә tәdriclә edilәn dәyişikliklәrdәn sonra da, һәmin saziş iştirakçılarının qüvvәlәri nisbәtinә daһa uyğun gәlmirdi. İştirakçıların xarakteri dә dәyişilmişdi; 1830-cu ildәki burjuaziya әvvәlki әsrin burjuaziyasından çox kәskin surәtdә fәrqlәnirdi. Hәlә aristokratiyanın әlindә saxlanılan vә onun tәrәfindәn yeni sәnaye burjuaziyasının iddialarına qarşı yönәldilәn siyasi һakimiyyәt yeni iqtisadi mәnafe ilә bir araya sığmamağa başladı. Aristokratiyaya qarşı yenidәn mübarizә aparmaq lazım idi, bu mübarizә isә yalnız yeni iqtisadi qüvvәnin qәlәbәsi ilә nәticәlәnә bilәrdi. Bütün müqavimәtә baxmayaraq, һәr şeydәn әvvәl, 1830-cu il Fransa inqilabının tәsiri altında parlament islaһatı^{^[68]} keçirildi. Bu, burjuaziya üçün parlamentdә nüfuzlu və qüdrәtli bir mövqe yaratdı. Sonra taxıl qanunları lәğv edildi^{^[69]}, bu da torpaq aristokratiyası üzәrindә burjuaziyanın, xüsusilә onun әn fәal һissәsi olan fabrikçilәrin һәmişәlik üstünlüyünü yaratdı. Bu, burjuaziyanın әn böyuk qәlәbәsi idi, lakin eyni zamanda da onun yalnız öz xeyrinә qazanmış olduğu son qәlәbәsi idi. O özünün bütün sonrakı qәlәbәlәrini әvvәllәr onun müttәfiqi olan, lakin sonra onun rәqibinә çevrilәn yeni sosial qüvvә ilә bölmәli olurdu.

Sәnaye inqilabı iri kapitalistlәr-fabrikçilәr sinfini yaratdı, bununla birlikdә isә sayca xeyli çox olan fabrik fәһlәlәri sinfini dә yaratdı. Sәnaye inqilabı isteһsal saһәlәrini bir-birinin ardınca bürüdükcә, һәmin sinif sayca durmadan artırdı. Onun sayı ilә bәrabәr gücü dә artırdı vә onun bu gücü artıq 1824-cü ildә, inad edәn parlamenti fәһlә ittifaqlarını qadağan edәn qanunları^{^[70]} lәğv etmәyә mәcbur etdiyi zaman, özünü göstәrdi. İslaһat uğrunda tәşviqat zamanı fәһlәlәr islahat partiyasının radikal qanadını tәşkil edirdilәr. 1832-ci il fәrmanı ilә onlar sәs һüququndan mәһrum edildikdә, öz tәlәblәrini Xalq xartiyasında^{^[71]} ifadә etdilәr vә taxıl qanunlarına^{^[72]} qarşı olan güclü burjua Cәmiyyәtinin әksinә olaraq, müstәqil çartistlәr partiyası, zәmanәmizin birinci fәһlә partiyası һalında tәşkil olundular.

Sonra 1848-ci ilin fevral vә mart aylarında qitәdә inqilablar baş verdi, bu inqilablarda fәһlәlәr çox görkәmli rol oynadılar, bu zaman, һәr һalda Parisdә onlar kapitalizm cәmiyyәti nöqteyi-nәzәrindәn qәtiyyәn yol verilә bilmәyәcәk tәlәblәr irәli sürdülәr. Bundan sonra isә ümumi irtica başlandı. Әvvәlcә çartistlәr 1848-ci il aprelin 10-da mәğlub oldular^{^[73]}, sonra hәmin ilin iyununda Paris fәһlәlәrinin üsyanı yatırıldı, daһa sonra, 1849-cu ildә İtaliyada, Macarıstanda, Cәnubi Almaniyada müvәffәqiyyәtsizlik oldu vә nәһayәt, 1851-ci il dekabrın 2-dә Lui Bonapart qalib gәldi^{^[74]}. Belәliklә, qısa bir müddәtә olsa da, fәһlә tәlәblәri kimi qorxulu bir uyuqdan yaxa qurtarmaq mümkün oldu, lakin nәyin baһasına mümkün oldu! Әgәr Britaniya burjuaziyası һәlә әvvәllәr adi xalqı din әsarәtindә saxlamağın zәruri olması әqidәsindә idisә, onda bütün başına gәlәnlәrdәn sonra һәmin zәrurәti nә qәdәr möһkәm һiss etmәli idi! Hәm dә öz qitә qardaşlarının istehzalarına azacıq da olsa diqqәt vermәdәn, aşağı silklәr arasında incili tәbliğ etmәk üçün o, ildәn-ilә minlәrlә vә on minlәrlә pul xәrclәmәkdә davam edirdi. O öz dini aparatı ilә kifayәtlәnmәyәrәk, dini ehtikarın әn böyük tәşkilatçısı olan “Conatan qardaşa” müraciәt etdi vә Amerikadan Mudi, Sanki vә bu kimilәrinin revivalizmini^{^[75]} gәtirtdi; nәhayәt, o hәtta “Nicat ordusu”ndan tәһlükәli yardım almağa da razı oldu, bu ordu isә ilk xristianlığın tәbliğat üsullarını yenidәn canlandırır, yoxsullara allaһın әziz bәndәlәri kimi müraciәt edir, kapitalizmә qarşı öz dini qaydasına görә mübarizә aparır və belәliklә dә ilk xristian sinfi mübarizәsinin bәzi ünsürlәrini inkişaf etdirir ki, bunlar da, indi bu işә nağd pul xәrclәyәn varlı adamlar üçün günlәrin birindә çox fәlakәtlәr gәtirә bilәrdi.

Görünür, bunu tarixi inkişaf qanunu һesab etmәk olar ki, һeç bir Avropa ölkәsinda burjuaziya — һәr һalda uzun bir müddәt, — siyasi һakimiyyәtә orta әsrlәr boyu feodal aristokratiyasının saһib olduğu kimi şәriksiz sahib olmağa müvәffәq olmur. Hәtta feodalizmin kökündәn qoparılmış olduğu Fransada da bütövlükdә burjuaziya qısa dövrlәr әrzindә dövlәt һakimiyyәtini tamamilә öz әlinә almışdı. 1830-cu ildәn 1848-ci ilәdәk, Lui-Filipp zamanı burjuaziyanın yalnız cüzi bir һissәsi dövlәti idarә edirdi; yüksәk senz nәticәsindә onun xeyli böyük һissәsi seçki һüquqlarından mәhrum idi. 1848-1851-ci illәrdә, İkinci respublika zamanı bütün burjuaziya, lakin yalnız üç il әrzindә idarә etmişdi; onun bacarıqsızlığı İkinci imperiyaya yol açdı. Yalnız indi, Üçüncü respublika zamanı, burjuaziya sinfi bütövlükdә iyirmi il әrzindә һakimiyyәt başında qaldı, lakin artıq indi o, xoş tәnәzzül әlamәtlәri büruzә vermәkdәdir. İndiyәdәk burjuaziyanın uzun müddәt hökmranlığı, heç vaxt feodalizm görmәyәn vә cәmiyyәtin әn әvvәldәn burjua bünövrәsi üzәrindә qurulduğu yalnız Amerika kimi ölkәlәrdә mümkün olmuşdur. Hәtta Fransa vә Amerikada da burjuaziyanın vәrәsәlәri olan fәhlәlәr indi artıq qapını bәrk döymәkdәdirlәr.

İngiltәrәdә burjuaziya heç vaxt hakimiyyәtә şәriksiz sahib olmamışdır. Hәtta onun 1832-ci ildәki qәlәbәsi dә әsas dövlәt vәzifәlәrini, demәk olar, yalnız aristokratiyanın әlindә saxladı. Varlı orta sinfin bu vәziyyәtә itaәtkarlıqla dözmәsi mәnim üçün ta o vaxta qәdәr anlaşılmaz qaldı ki, nәhayәt, günlәrin birindә iri liberal fabrikçi U. E. Fortser Bradford gәnclәrinә müraciәtlә nitq söylәyәrәk, onlardan öz xeyirlәri üçün fransız dili öyrәnmәyi xahiş etdi; bu halda o öz tәcrübәsinә әsaslanaraq, söylәdi ki, nazir olanda fransız dilinin dә azı ingilis dili qәdәr bilmәyin zәruri olduğu bir cәmiyyәtә düşdükdә özünü necә axmaq vәziyyәtindә gördü! Doğrudan da, o zamankı ingilis orta sinfi nümayәndәlәri, bir qayda olaraq, әsla tәhsil görmәmiş olan lәyaqәtsiz adamlar idi vә bunlar istәr-istәmәz, işgüzar kәlәkbazlıqdan aşkar qatılmış ada mәhdudluğu vә ada lovğalığı deyil, başqa keyfiyyәtlәr tәlәb edәn bütün yüksәk hökümәt vәzifәlәrini aristokratiyaya vermәli olurdular^{^[76]}. Hәlә indi dә mәtbuatda burjua tәrbiyәsi [middle-class education] mövzusunda sonsuz mübaһisәlәr göstәrir ki, ingilis orta sinfi һәlә dә özünü daһa yaxşı bir tәrbiyә üçün һazırlıqlı һesab etmir, özü üçün daha sadә bir iş axtarır. Buna görә dә, tamamilә tәbii görünürdü ki, taxıl qanunları lәğv edilәndәn sonra da, qәlәbә çala bilmiş olan adamlar, bu Kobdenlәr, Braytlar, Forsterlәr vә başqaları ölkәnin idarә olunmasında rәsmi şəkildә iştirak etmәkdәn kәnar edilmişdilәr, ancaq iyirmi il keçdikdәn sonra yeni parlament fәrmanı^{^[77]}, nәһayәt, nazirlәr kabinetinin qapılarını onların üzünә açdı. Hәtta indiyәdәk ingilis burjuaziyası öz ictimai vәziyyәtinin daha aşağı olduğunu o qәdәr dәrindәn başa düşür ki, özünün vә xalqın pulu ilә avaralardan ibarәt gәrәksiz bir zümrә saxlayır vә bu zümrә bütün tәntәnәli һallarda millәti layiqincә tәmsil etmәlidir, һәm dә nәticә etibarı ilә burjuaziyanın özü tәrәfindәn düzәldilmiş bu seçmә və imtiyazlı korporasiyaya burjualardan biri daxil olmağa layiq görüldükdә, burjualar bunu özlәri üçün böyük bir şәrәf һesab edirlәr.

Belәliklә, sәnaye vә ticarәt orta sinfi torpaq aristokratiyasını siyasi һakimiyyәtdәn һәlә tamamilә kәnar edә bilmәdiyi bir zamanda tarix sәһnәsinә yeni bir rәqib — fәhlә sinfi cıxdı. Çartizm һәrәkatından va qitәdәki inqilablardan sonra başlanmış olan irtica vә buna üstәlik 1848-ci ildәn 1866-cı ilәdәk İngiltәrә sәnayesinin misilsiz dәrәcәdә tәrәqqi etmәsi (bu tәrәqqini adәtәn tәkcә ticarәt azadlığının tәsiri ilә izaһ edirlәr, lakin bu tәrәqqinin sәbәbi dәmir yollarının, okean gәmiçiliyinin vә ümumiyyәtlә rabitә vasitәlәrinin yüksәk inkişafıdır) yenidәn fәһlәlәri liberallar partiyasından asılı vәziyyәtә saldı ki, burada onlar çartizm һәrәkatından әvvәl olduğu kimi, yenә dә radikal qanad tәşkil edirdilәr. Lakin fәһlәlәr tәrәfindәn seçki һüququ tәlәblәrinin irәli sürülmәsi tәdriclә qәti bir şәkil aldı. Liberalların viqi liderlәri hәlә qorxaqlıq göstәrdiklәri һalda Dizraeli öz üstünlüyünü sübut etdi; o, torilәri әlverişli fürsәtdәn istifadә etmәyә tәһrik edәrәk şәһәr seçki dairәlәrindә, mәnzil kirayәnişinlәri [household suffrage]^{^[78]} üçün seçki һüququ tәtbiq etdi vә bununla bәrabәr, seçki dairәlәrini yenidәn bölüşdürdü. Bundan az sonra gizli sәsvermә tәtbiq edildi; sonra, 1884-cü ildә mәnzil kirayәnişinlәrinin seçki һüququ bütün qraflıqlara da aid edildi vә seçki dairәlәri yenidәn bölüşdürüldü ki, bu da onları bir dәrәcәyә qәdәr bәrabәrlәşdirirdi. Bütün bu tәdbirlәrin sayәsindә seçkilәrdә fәһlә sinfinin gücü o qәdәr artdı ki, indi 150-200 seçki dairәsindә fәһlәlәr seçicilәrin әksәriyyәtini tәşkil edirlәr. Lakin әnәnәyә һörmәtlә yanaşılması üçün parlament sistemindәn daһa yaxşı bir mәktәb yoxdur! Әgәr lord Con Mannersin zarafatla “bizim köһnә zadәgәnlar” adlandırdığına orta sinif tәzim vә pәrәstişlә baxırdısa, fәһlә kütlәsi dә o zaman “yaxşı sinif” adlanan orta sinfә һörmәt vә ixlasla baxırdı. Doğrudan da, tәqribәn on beş il bundan әvvәl Britaniya fәһlәsi nümunәvi bir fәһlә idi vә onu muzdla işә götürәn adamın vәziyyәtinә onun çox böyük bir һörmәtlә yanaşması, özü üçün һüquqlar tәlәb etdiyi zaman özünü mәһdudlaşdırıb itaәtkar olması, kateder-sosialistlәr^{^[79]} mәktәbindәn olan bizim alman iqtisadçılarına öz hәmvәtәnlәrinin — alman fәһlәlәrinin qәti kommunist va inqilabi sәylәrinin vurduğu yaralara bir mәlһәm idi.

Lakin ingilis orta sinfi yaxşı işbaz adamlar idilәr vә alman professorlarından uzağı görürdülәr. O yalnız vәziyyәtin tәzyiqi altında öz һakimiyyәtinin bir qismini fәһlәlәrә tәrk etdi. Çartist hәrәkatı zamanı xalqın, bu peur robustus sed malitiosus-un nәyә qadir olduğunu anlamağı öyrәndi. O zamandan etibarәn o Xalq xartiyası tәlәblәrinin xeyli һissәsini istәr-istәmәz Birlәşmiş krallığın qanununa çevirmәli oldu. Xalqı mәnәvi vasitәlәrlә cilovda saxlamaq indi һәmişәkindәn daћa vacib idi. Kütlәlәrә tәsir göstәrmәyin birinci vә әn müһüm mәnәvi vasitәsi isә yenә dә din idi. Buna görә dә mәktәb şuralarında keşişlәr һökm sürürdü, buna görә dә ritualizmdәn^{^[80]} başlamış “Nicat ordusu”na qәdәr һәr cür revivalizmi saxlamaq üçün^{^[81]} burjuaziya öz üzәrinә getdikcә daha çox vergi qoymalı olurdu.

İndi Britaniya respektabelliyi^{^[82]} qitә burjuasının azad fikirliyi vә dinә qarşı laqeydliyi üzәrindә qalib gәldi. Fransız vә alman fәһlәlәri qiyamçı oldular. Onların һamısına sosializm tәsir göstәrmişdi vә һakimiyyәti әlә almaq üçün vasitәlәr seçәrkәn qanuna riayәt edilmәsinә, çox әsaslı mülaһizәlәrә görә, o qәdәr dә sәy etmirdilәr. Bu puer robustus orada doğrudan da gündәn-günә daһa artıq malitiosus olurdu. Ötkәm bir oğlan uşağı gәmi göyәrtәsindә yandırıb lovğalıqla çәkdiyi siqarı, ona dәniz xәstәliyiini getdikcә daһa çox әziyyәt verdiyini һiss etdikdә yavaşca bir kәnara atdığı kimi, fransız vә alman burjuasına da әn son bir vasitә olaraq ancaq öz azad fikirliliyini yavaşca bir kәnara atmaq qalırdı. Kafirlәr bir-birinin ardınca zaһirәn mömin cildinә girmәyә başladılar, kilsә һaqqında, onun tәlimi vә ayinlәri һaqqında eһtiramla danışmağa başladılar vә bunlardan yan keçmәk mümkün olmadığına görә, özlәri dә bunlara riayәt etmәyә başladılar. Fransız burjuaları cümә günlәri maigre^{^[83]} ilә kifayәtlәnirdilәrsә, alman burjuaları isә sәbrlә kilsәdәki skamyalarında oturub sonsuz protestant moizәsinә qulaq asırdılar. Burjualar öz materializmi ilә әngәlә düşdülәr. “Die Religion muss dem Volk erhalten werden” — “Din xalq üçün saxlanmalıdır” — cәmiyyәti tamamilә mәһv olmaqdan xilas etmәk üçün son vә yeganә vasitә bundan ibarәtdir. Onlar öz bәdbәxtliklәrindәn bu fikrә yalnız o zaman gәldilәr ki, dini һәmişәlik mәһv etmәk üçün әllәrindәn gәlәni artıq etmişdilәr. Onda elә bir vaxt gәlib çatdı ki, Britaniya burjuası öz növbәsindә onlara gülüb bağıra bilirdi: “Axmaqlar, mәn bunu sizә һәlә iki yüz il bundan әvvәl deyә bilәrdim!”.

Lakin mәn güman edirәm ki, nә Britaniya burjuasının dini kütbeyinliyi, nә dә qitә burjuasının post festum^{^[84]} müraciәti, getdikcә daһa artıq yüksәlmәkdә olan proletar axınının qarşısını ala bilmәyәcәkdir. Әnәnә böyük bir maneәdir, tarixdә vis inertiae^{^[85]}; lakin o yalnız passivdir, buna görә dә labüddәn qırılmış olur. Buna görә din dә uzun müddәt kapitalizm cәmiyyәtinin dayağı ola bilmәz. Әgәr bizim һüquqi, fәlsәfi və dini tәsәvvürlәrimiz mövcud cәmiyyәtdә һökm sürәn iqtisadi münasibәtlәrin daһa yaxın və ya daһa uzaq izlәridirsә, onda iqtisadi münasibәtlәr kökündәn dәyişildikdәn sonra bu tәsәvvürlәr uzun müddәt qala bilmәz. Ya biz fövqәltәbii bir vәһyә inanmalıyıq, ya da razılaşmalıyıq ki, һeç bir dini eһkam mәһv olmağa üz qoyan cәmiyyәti xilas edә bilmәz.

Doğrudan da, İngiltәrәdә fәһlәlәr yenidәn һәrәkәtә gәlmişlәr. Şübһәsiz, müxtәlif әnәnәlәr onların әl-qolunu bağlamışdır. Onların әl-qolunu һәr şeydәn әvvәl burjua әnәnәlәri: mәsәlәn, çox yayılmış belә bir xurafat bağlamışdır ki, guya yalnız iki partiya, müһafizәkarlar partiyası vә liberallar partiyası mövcud ola bilәr və guya fәһlә sinfi böyük liberal partiyasının yardımı ilә özünün azad olmasına çalışmalıdır. Sonra onların әl-qolunu fәһlәlәr arasında, fәһlә sinfinin müstәqil çıxış etmәk yolunda ilk inamsız tәşәbbüslәr göstәrdiyi vaxtdan qalan әnәnәlәr bağlamışdır: belә bir әnәnә — müntәzәm şagirdlik etmәmiş olan bütün fәһlәlәrin bir çox köhnә tred-yunionlardan xaric edilmәsidir; bu isә yalnız o demәkdir ki, һәr bir belә һәmkarlar ittifaqı özü üçün öz ştreykbrexerlәrini hazırlayır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, professor Brentanonun özünün öz kateder-sosialist qardaşlarına kadәrlә xәbәr vermәyә mәcbur olduğu kimi, ingilis fәһlә sinfi irәlilәmәkdәdir. İngiltәrәdә һәr şey kimi fәһlә sinfi dә yavaş-yavaş, addım-addım irәlilәyir, gah tәrәddüd edir, gaһ fәһmlә inamsız, bәzәn sәmәrәsiz tәşәbbüslәr edir. O, bәzi yerlәrdә “sosializm” sözünә һәdsiz inamsızlıq göstәrmәklә irәlilәyәrәk, onun mahiyyәtini yavaş-yavaş qavrayır. O, irәlilәyir vә onun һәrәkәti fәhlә tәbәqәlәrini bir-birinin ardınca әһatә edir. Hazırda onun irәlilәmәsi London İst-Endinin tәlim görmәmiş fәһlәlәrini qәflәt yuxusundan oyatmışdır vә biz һәmin yeni qüvvәlәrin öz növbәsindә fәһlә sinfinә nә qәdәr gözәl bir tәkan verdiklәrini gördük. Əgәr bu irәlilәmәnin gedişi bu vә ya başqa şәxslәrin sәbirsiz tәlәblәri ilә ayaqlaşmırsa, qoy bu şәxslәr unutmasınlar ki, ingilis milli xarakterinin әn yaxşı cәһәtlәrini mәһz fәһlә sinfi müһafizә edir vә İngiltәrәdә irәliyә doğru atılmış olan һәr bir addım heç vaxt, sonra bir qayda olaraq, һәdәrә getmәz. Əgәr yuxarıda göstәrilәn sәbәblәr üzündәn, köһnә çartistlәrin oğulları lap da gözlәnildiyi kimi olmamışlarsa, çox yәqin ki, onların nәvәlәri öz babalarına layiq olacaqlar.

Lakin Avropa fәһlә sinfinin qәlәbәsi bir tәk İngiltәrәdәn asılı deyildir. Bu qәlәbә yalnız, һeç olmazsa İngiltәrә, Fransa vә Almaniyanın birgә sәylәri ilә tәmin edilә bilәr^{^[86]}. Axırıncı һәr iki ölkәdә fәһlә һәrәkatı İngiltәrәdәki fәһlә һәrәkatını xeyli ötüb keçmişdir. Almaniyada һәtta fәһlә һәrәkatının nә zaman qalib gәlәcәyini dә tәyin etmәk olar. Orada son iyirmi beş ildә fәһlә hәrәkatının qazandığı müvәffәqiyyәtlәr misilsizdir. Bu hәrәkat getdikcә artan bir sürәtlә irәlilәyir. Әgәr alman orta sinfi öz miskin acizliyini vә siyasi bacarıq, intizam, casarәt, güc va inadı olmadığını göstәrdisә, alman fәһlə sinfi tamamilə göstәrdi ki, onda bütün bu sifәtlәr kifayәt qәdәrdir. Tәqribәn dörd yüz il bundan әvvәl Almaniya Avropa orta sinfinin birinci böyük üsyanının başlandığı yer olmuşdu; indiki vәziyyәtә görә fikir yerilәrsә, mәgәr mümkün deyildirmi ki, Almaniya һәmçinin Avropa proletariatının birinci böyük qәlәbә çalacağı meydan olsun?

20 aprel 1892-ci il F. Engels

Sosializmin utopiyadan elmә doğru inkişafı

I

Müasir sosializm öz məzmunu etibarı ilə hər şeydən əvvəl, bir tərəfdən, hazırkı cəmiyyətdə varlılarla yoxsullar, kapitalistlərlə muzdlu fəhlələr arasında hökm sürən sinfi əkslikləri və o biri tərəfdən isə, istehsalda hökm sürən hərc-mərcliyi müşahidə etməyin nəticəsidir. Lakin öz nəzəri forması cəhətdən o əvvəlcə yalnız, XVIII əsrin böyük fransız maarifçilərinin irəli sürdükləri prinsiplərin sonrakı və bir növ daha ardıcıl inkişafı şəklində meydana çıxır. Sosializmin kökləri maddi iqtisadi faktların çox dərinliklərində olsa da, hər bir yeni nəzəriyyə kimi o da, hər şeydən əvvəl, özündən qabaq toplanmış olan ideya materialına əsaslanmalı idi.

Fransada, yaxınlaşmaqda olan inqilab üçün ağılları maarifləndirən böyük adamların özləri də son dərəcə inqilabi tərzdə hərəkət edirdilər. Onlar necə olursa olsun heç bir xarici avtoriteti qəbul etmirdilər. Din, təbiətin anlaşılması, cəmiyyət, dövlət quruluşu–hər şey ən amansız bir surətdə tənqid edilirdi; hər şey əqlin divanı qarşısında durmalı, ya mövcudluğuna haqq qazandırmalı, ya da ondan əl çəkməli idi. Düşünən ağıl mövcud olan hər şeyin yeganə meyarı olmuşdu. Bu elə bir zaman idi ki, Hegelin dediyi kimi, dünya başı üstə qoyulmuşdu^{^[87]}, əvvəlcə o mənada ki, insan ağlı və onun öz təfəkkürü vasitəsi ilə aşkara çıxardığı müddəalar tələb edirdi ki, bunlar bütün insan hərəkətlərinin və ictimai münasibətlərin əsası hesab olunsun; sonra isə həmçinin daha geniş belə bir mənada ki, bu müddəalara zidd olan gerçəklik felən başdan-ayağa alt-üst edilmişdi. Bütün əvvəlki cəmiyyət və Dövlət formaları, bütün ənənəvi təsəvvürlər əqlə zidd hesab edilmişdi və dəyərsiz köhnə bir şey kimi kənara atılmışdı, bu vaxta qədər dünya yalnız xürafatı əldə rəhbər tutmuşdu və bütün keçmiş yalnız təəssüfə və nifrətə layiqdir. İndi birinci dəfə olaraq günəş doğmuş, əql səltənəti başlanmışdır və bu zamandan etibarən mövhumat və ədalətsizliyin, imtiyazların və zülmün yerini əbədi həqiqət, əbədi ədalət, təbiətin özündən doğan bərabərlik və insanın ayrılmaz hüquqları tutmalıdır.

İndi biz bilirik ki, bu əql səltənəti burjuaziyanın idealizə edilmiş səltənətindən başqa bir şey deyildi, əbədi ədalət burjua ədliyyəsi şəklində həyata keçirildi, bərabərlik qanun qarşısında burjua bərabərliyindən ibarət oldu, insanın ən mühüm hüquqlarından birinin isə… burjua mülkiyyəti olduğu elan edildi. Əqlə əsaslanan dövlət, — Russonun ictimai müqaviləsi, — işdə ancaq burjua demokratik respublikası oldu və ancaq bundan ibarət ola bilərdi. XVIII əsrin böyük mütəfəkkirləri, habelə onların bütün sələfləri öz dövrlərinin qoyduğu çərçivədən kənara çıxa bilmədilər.

Lakin feodal zadəganlarla bütün qalan cəmiyyətin nümayəndəsi kimi çıxış edən burjuaziya arasındakı əksliklə yanaşı olaraq, bir də istismarçılarla istismar olunanlar, varlı müftəxorlarla zəhmətkeş yoxsullar arasında ümumi əkslik də var idi. Məhz bu cəhət burjuaziya nümayəndələrinə, ayrıca bir sinfin nümayəndəsi deyil, bütün məzlum bəşəriyyətin nümayəndəsi rolunda çıxış etmək imkanı vermişdi. Bundan əlavə, burjuaziya meydana gələn andan etibarən onun öz əksliyi də meydana gəlmişdir: muzdlu fəhlələr olmadan kapitalistlər yaşaya bilməzlər və orta əsrlərdəki sex ustası müasir burjuaya çevrildiyi kimi, sexdəki usta əlaltısı və sexdən kənardakı günəmuzdçu da proletarlara çevrildilər. Ümumiyyətlə və bütövlükdə burjuaziya, zadəganlara qarşı mübarizədə özünü o zamanın müxtəlif zəhmətkeş sinifləri mənafeyinin də nümayəndəsi hesab etməkdə müəyyən dərəcə haqlı olsa da, bununla belə hər bir böyük burjua hərəkatı zamanı müasir proletariatın az-çox inkişaf etmiş sələfi olan sinfin müstəqil çıxışları olurdu. Almaniyada Reformasiya və Kəndli müharibələri zamanı anabaptistlər^{^[88]} və Tomas Münser hərəkatı, böyük İngiltərə inqilabı zamanı levellerlər^{^[89]} hərəkatı, böyük Fransa inqilabı zamanı Baböf hərəkatı belə bir hərəkat olmuşdur. Hələ yetişməmiş olan sinfin bu silahlı inqilabi üsyanları nəzəriyyə sahəsində də müvafiq çıxışlarla müşayiət olurdu; məsələn, XVI və XVII əsrlərdə ideal ictimai quruluşun utopik təsvirləri^{^[90]}, XVIII əsrdə isə açıq kommunizm nəzəriyyələri (Morelli və Mobli) bu qəbildən idi. Bərabərlik tələbi daha siyasi hüquqlar sahəsi ilə məhdudlaşmırdı, hər bir ayrıca şəxsin ictimai vəziyyətinə də şamil edilirdi; yalnız sinfi imtiyazları deyil, sinfi fərqlərin özünü də məhv etməyin zəruri olduğu sübut edilirdi. Hər cür həyat zövqünü qadağan edən sərt asket, Sparta kommunizmi yeni təlimin ilk təzahür forması idi. Sonra dünyaya üç böyük utopist gəldi: bunlardan biri Sen-Simondur ki, onda proletar məsləki ilə yanaşı burjua məsləki də hələ müəyyən əhəmiyyətini saxlamışdı, o biriləri isə Furye və Ouendir. Ouen ən çox inkişaf etmiş kapitalist istehsalı ölkəsində və bu istehsal üsulunun doğurduğu əksliklərin təsiri altında, sinfi fərqləri aradan qaldırmaq üçün, fransız materializminə bilavasitə yaxınlaşan bir sistem şəklində bir sıra təkliflər hazırlamışdı.

Bunların hər üçünün ümumi cəhəti ondan ibarətdir ki, onlar artıq o zaman tarixən yaranmış olan proletariatın mənafeyinin təmsilçisi kimi hərəkət etmirlər. Maarifçilər kimi, onlar da birinci növbədə müəyyən bir ictimai sinfi deyil, birdən-birə bütün bəşəriyyəti azad etmək istəyirlər. Maarifçilər kimi, onlar da əql və əbədi ədalət səltənəti qurmaq istəyirlər; lakin onların istədiyi səltənət ilə maarifçilərin istədiyi əql səltənəti arasında yerlə göy qədər fərq vardır. Bu maarifçilərin prinsiplərinə müvafiq şəkildə qurulan burjua dünyası da ağıla uyğun deyil və ədalətsizdir, buna görə də feodalizm və bütün əvvəlki ictimai idarə üsulları kimi, o da zibilliyə atılmalıdır. Bu vaxta qədər həqiqi ağıl və həqiqi ədalət yalnız ona görə dünyada hökmran olmamışdır ki, bunlar hələ lazımınca başa düşülməmişdir. O zaman sadəcə olaraq indi meydana gələn və həqiqəti dərk etmiş olan dahi insan yox idi. Bu insanın indi meydana gəlməsi, həqiqətin məhz indi dərk edilmiş olması heç də ümumi tarixi inkişaf gedişinin zəruri nəticəsi deyildir, labüd bir hadisə deyildir, ancaq xoşbəxt bir təsadüfdür. Bu dahi insan eynilə beş yüz il buıdan əvvəl də doğula bilərdi və o zaman bəşəriyyəti beş əsr davam edən yanlış yoldan, mübarizə və məşəqqətlərdən xilas edə bilərdi.

Biz gördük ki, inqilabı hazırlayan XVIII əsr fransız filosofları, mövcud olan hər şeyin yeganə hakimi olmaq etibarı ilə əqlə müraciət edirdilər. Onlar əqlə uyğun dövlət, əqlə uyğun cəmiyyət yaradılmasını tələb edirdilər, onlar əbədi əqlə zidd nə varsa, hamısının amansızlıqla aradan qaldırılmasını tələb edirdilər. Biz onu da gördük ki, həqiqətdə bu əbədi əql məhz o zaman burjuaya çevrilmiş olan ortabab Bürgerin yalnız idealizə edilmiş dərrakəsi idi. Fransa inqilabı bu əqləuyğun cəmiyyəti və bu əqləuyğun dövləti həqiqətə çevirdikdə isə, yeni təsisatlar əvvəlki quruluşa nisbətən nə qədər səmərəli olsalar da, mütləq mənada heç də əqləuyğun təsisatlar olmadı. Əqləuyğun dövlət tamamilə iflas oldu. Russonun ictimai müqaviləsi terror zamanı^{^[91]} həyata keçdi; öz siyasi qüdrətinə olan inamını itirmiş burjuaziya bu terrordan qurtulmaq üçün əvvəlcə Direktoriyanın^{^[92]} satqınlığında, axırda isə Napoleon istibdadının qanadı altında nicat axtarırdı. Vəd edilən əbədi sülh sonsuz işğalçılıq müharibələri silsiləsinə çevrildi. Əqləuyğun cəmiyyətin də bəxti gətirmədi. Varlılarla yoxsullar arasındakı əkslik ümumi rifah şəklində həll olunmaq əvəzinə, bu əkslik üzərində bir növ körpü olan sex imtiyazlarının və başqa imtiyazların aradan qaldırılması nəticəsində, habelə bu əksliyi bir qədər yumşaldan kilsə xeyriyyəçiliyinin aradan qaldırılması nəticəsində daha da kəskinləşdi. Feodal buxovlarından azad olmaq demək olan “mülkiyyət azadlığının” indi işdə həyata keçirilməsi, xırda burjua və kəndli üçün ondan ibarət oldu ki, bunlar, iri kapitalın və iri torpaq sahibliyinin güclü rəqabəti nəticəsində boğulan bu xırda mülkiyyəti məhz həmin maqnatlara azad sata bilərdilər; beləliklə, bu “azadlıq” xırda burjua və kəndlilər üçün mülkiyyətdən azad olmağa çevrildi. Kapitalizm əsasında sənayenin sürətlə inkişaf etməsi nəticəsində zəhmətkeş kütlələrin yoxsulluq və məşəqqətləri cəmiyyətin mövcudluğunun zəruri bir şərti oldu. Karleyl demişkən, nağd pul getdikcə daha artıq dərəcədə bu cəmiyyəti əlaqələndirən yeganə əsas olurdu. Cinayətlərin sayı ildən-ilə artırdı. Keçmişdə nəzərə çarpdırmaq üçün utanmadan göstərilən, lakin hələ indi də aradan qaldırılmamış olan feodal qəbahətləri hər halda hələlik arxa sıraya keçirilmişdisə, bunların yerində, keçmişdə ancaq gizli edilən burjua qəbahətləri bir o qədər artıq meydana çıxdı. Ticarət getdikcə daha artıq bir dərəcədə hiyləgərliyə çevrilirdi. İnqilab şüarı olaraq irəli sürülən “qardaşlıq” şüarı^{^[93]} rəqabət mübarizəsinin doğurduğu hiyləbazlıq və həsəd şəklində həyata keçmişdi. Zorakılıq yolu ilə olan zülmün yerini rüşvət tutdu, qılıncın əvəzinə isə ictimai hakimiyyətin başlıca vasitəsi pul oldu. Birinci gecə hüququ feodallardan burjua-fabrikçilərə keçmişdi. Fahişəlik misli görünməmiş dərəcədə artmışdı. Hətta nikah özü, keçmişdəki kimi, fahişəliyin qanuna salınmış bir şəkli, onun rəsmi pərdəsi olaraq qalırdı və hələ üstəlik, ərlə arvad arasındakı sədaqət tez-tez pozulurdu. Bir sözlə, “əqlin qələbəsi” nəticəsində qurulan ictimai və siyasi təsisatlar, maarifçilərin gözəl vədlərinin acı məyusluq doğuran eybəcər bir şəkli oldu. Yalnız bu məyusluğu qeyd edə biləcək adamlar çatmırdı; bu adamlar isə yeni əsrin əvvəllərində meydana gəldi. 1802-ci ildə Sen-Simonun “Cenevrə məktubları” çıxdı; 1808-ci ildə Furyenin ilk əsəri nəşr olundu, hərçənd onun nəzəriyyəsinin əsası hələ 1799-cu ildə qoyulmuşdu; 1800-cü il yanvarın 1-də Robert Ouen Nyu-Lanarkı^{^[94]} idarə etməyi öhdəsinə götürdü.

Lakin o zamanlar kapitalist istehsal üsulu və onunla bərabər burjuaziya ilə proletariat arasındakı əkslik hələ çox az inkişaf etmişdi. İngiltərədə yenicə meydana gələn iri sənaye Fransada hələ məlum deyildi. Halbuki yalnız iri sənaye, bir tərəfdən, istehsal üsulunda çevriliş yaradılmasını, onun kapitalist xarakterinin aradan qaldırılmasını məcburi zərurət halına salan münaqişələri inkişaf etdirir, — həm də təkcə bu iri sənayenin yaratdığı siniflər arasındakı münaqişələri deyil, habelə onun yaratdığı məhsuldar qüvvələrlə mübadilə formaları arasındakı münaqişələri də inkişaf etdirir; digər tərəfdən isə, bu iri sənaye məhz məhsuldar qüvvələri çox böyük dərəcədə inkişaf etdirməklə, həmin münaqişələri həll etmək üçün vasitələr də verir. Deməli, əgər yeni ictimai quruluşdan doğan münaqişələr təqribən 1800-cü ildə yenicə meydana gəlirdisə, o dövrdə bunları həll etmək vasitələri daha az inkişaf etmişdi. Terror zamanı Parisin yoxsul kütlələri bir anlığa hakimiyyəti ələ alaraq, beləliklə, burjua inqilabını burjuaziyanın öz əleyhinə qələbəyə çatdırdılarsa da, bununla onlar yalnız sübut etdilər ki, o zamankı münasibətlər şəraitində həmin kütlələrin uzun müddət hökmranlıq etməsi əsla mümkün deyildir. Ümumi yoxsullar kütləsi içərisindən yeni sinfin rüşeymi halında yenicə ayrılmış olan, müstəqil surətdə siyasi fəaliyyət göstərməyə hələ əsla qadir olmayan proletariat yalnız məzlum və iztirab çəkən bir silk kimi görünürdü və o, öz-özünə yardım etmək iqtidarında olmadığına görə, ona olsa-olsa kənardan — yuxarıdan kömək edilə bilərdi.

Sosializm banilərinin baxışlarını təyin edən də bu tarixi vəziyyət idi. Yetişməmiş halda olan kapitalist istehsalına, yetişməmiş sinfi münasibətlərə yetişməmiş də nəzəriyyələr uyğun gəlirdi. İctimai məsələlərin həllini adamlar öz başlarından icad etməli olurdular, çünki bunların həlli, inkişaf etməmiş iqtisadi münasibətlərdə hələ gizli halda qalmaqda idi. İctimai quruluş təkcə nöqsanları göstərirdi; bu nöqsanları aradan qaldırmaq düşünən əqlin vəzifəsi idi. Yeni və daha mükəmməl ictimai quruluş sistemi icad etmək və bunu mövcud cəmiyyətə kənardan, təbliğat vasitəsi ilə, mümkün olduqda isə habelə nümunəvi təcrübələr vasitəsi ilə qəbul etdirmək lazım gəlirdi. Bu yeni sosial sistemlər lap əvvəlcədən utopiya olub qalmağa məhkum idi və bu sistemlər nə qədər ətraflı hazırlanırdısa, bir o qədər xalis xəyal aləminə keçməli idi.

Bunu müəyyən etdikdən sonra biz məsələnin, indi tamamilə keçmişə aid olan bu cəhəti üzərində daha bir dəqiqə də olsa dayanmayacağıq. Qoy ədəbiyyat baqqalları, indi ancaq bir əyləncə kimi görünən bu xülyaları təkəbbürlə əlləşdirsinlər və belə bir "sarsaqlığa" nisbətən öz təfəkkür tərzlərinin açıqgözlü olmasından həzz alsınlar. Bizi, xəyal pərdəsi altından hər addımda zahirə çıxan və bu filisterlərin görə bilmədiyi dahi ideyaların rüşeymi və dahi fikirlər daha çox fərəhləndirir.

Sen-Simon böyük Fransa inqilabının oğlu idi və bu inqilab başlanarkən o hələ otuz yaşına çatmamışdı. Bu inqilab üçüncü silkin, yəni millətin istehsal və ticarətlə məşğul olan çoxluğunun o vaxtadək imtiyazlı olan müftəxor silklər, yəni zadəgan və ruhanilər üzərində qələbəsi idi. Lakin çox keçmədən məlum oldu ki, üçüncü silkin qələbəsi, bu silkin yalnız kiçik bir hissəsinin qələbəsidir; bu qələbə üçüncü silkin sosial imtiyazları olan təbəqəsinin, yəni varlı burjuaziyanın siyasi hakimiyyəti ələ almasından ibarət oldu. Həm də bu burjuaziya, bir tərəfdən, zadəganların və kilsənin müsadirə edilən, sonra da satılan torpaq mülkiyyəti ilə ehtikar etmək vasitəsi ilə, digər tərəfdən də, ordu üçün malverənlərin milləti aldatması vasitəsi ilə hələ inqilab prosesində surətlə inkişaf etmişdi. Direktoriya zamanı məhz bu möhtəkirlərin hökmranlığı Fransanı və inqilabı fəlakət qarşısında qoymuş və bununla da Napoleona dövlət çevrilişi üçün bəhanə vermişdi. Beləliklə, üçüncü silk ilə imtiyazlı silklər arasındakı əkslik Sen-Simonun zehnində "fəhlələrlə" "müftəxorlar" arasında olan bir əkslik şəkli almışdı. Təkcə əvvəlki imtiyazlı silklərin nümayəndələri deyil, habelə istehsalda və ticarətdə iştirak etməyib öz rentası ilə yaşayanların da hamısı müftəxor idi. "Fəhlələr" sırasına isə təkcə muzdlu fəhlələr deyil, habelə fabrikçi, tacir və bankirlər da daxil idi. Müftəxorların əqli rəhbərlik və siyasi hökmranlıq qabiliyyətini itirdiklərinə daha heç bir şübhə yox idi və inqilab bunu qəti təsdiq etmişdi. Yoxsulların belə bir qabiliyyətə malik olmadıqlarını isə Sen-Simonun fikrincə, terror dövrünün təcrübəsi sübut etmişdi. Bəs bu halda kim rəhbərlik və hökmranlıq etməli idi? Sen-Simonun fikrincə–elm və sənaye rəhbərlik və hökmranlıq etməli idi; bunları isə yeni bir dini rabitə birləşdirməli idi, dini baxışların Reformasiya zamanından dağılmış olan birliyini bərpa edən və ciddi tabeliyə əsaslanan labüd mistik bir "yeni xristianlıq" birləşdirməli idi. Lakin elm–alimlər deməkdir, sənaye isə–birinci növbədə fəal burjualardan, fabrikçilərdən, tacirlərdən və bankirlərdən ibarətdir. Doğrudur, bu burjualar ictimai məmurlar kimi, bütün cəmiyyətin vəkil etdiyi adamlar kimi bir şey olmalı idilər, lakin hər halda fəhlələrə qarşı rəhbər mövqelərini və iqtisadi cəhətdən imtiyazlı vəziyyətlərini mühafizə etməli idilər. Bankirlərə gəldikdə, məhz onlar, krediti tənzim etmək yolu ilə bütün ictimai istehsalı tənzim etməli idilər. — Belə bir baxış, Fransada iri sənaye və bununla da birlikdə burjuaziya ilə proletariat arasındakı əkslik hələ yenicə əmələ gəlməkdə olduğu bir dövrə tamamilə uyğun idi. Lakin Sen-Simonun xüsusilə qeyd etdiyi cəhət bu idi: onu hər yerdə və hər zaman birinci növbədə "sayca ən çox və ən yoxsul sinfin" ("la classe la plus nombbreuse et la plus pauvre") müqəddəratı maraqlandırır.

Sen-Simon hələ “Cenevrə məktubları”nda belə bir müddəa irəli sürür ki,

"bütün insanlar işləməlidir".

O, həmin əsərində qeyd edir ki, Fransada terror hökmranlığı yoxsul kütlələrin hökmranlığı idi.

O, yoxsul kütlələrə müraciətlə ucadan deyir: "Görün, Fransada sizin yoldaşlarınız hökmranlıq edərkən, orada nələr baş verdi: onlar aclıq törətdilər!"

Lakin Fransa inqilabının sinfi mübarizə olduğunu, həm də yalnız zadəganlarla burjuaziya arasında deyil, habelə zadəganlar və burjuaziya ilə yoxsullar arasında sinfi mübarizə olduğunu başa düşmək 1802-ci ildə son dərəcə dahiyanə bir kəşf idi. 1816-cı ildə Sen-Simon siyasəti istehsal haqqında olan bir elm elan edir və siyasəti iqtisadiyyatın tamamilə udacağını qabaqcadan xəbər verir. İqtisadi vəziyyətin siyasi təsisat üçün əsas olması anlayışı burada yalnız rüşeym halında ifadə olunmuşsa, bunun müqabilində belə bir fikir tamamilə aydın söylənmişdir ki, insanları siyasi cəhətdən idarə etmək şeylərə sərəncam etməyə və istehsal proseslərinə rəhbərlik etməyə çevrilməlidir, yəni haqqında son zamanlar çox hay-küylə danışılan "dövlətin ləğv edilməsi" ilə nəticələnməlidir. Sen-Simon öz müasirlərindən eyni bir üstünlüklə 1814-cü ildə–müttəfiqlər Parisə girən saat (1814-cü il martın 31-də. Red.)–və sonra 1815-ci ildə, Yüz günlük^{^[95]} müharibə zamanı deyir ki, Fransanın İngiltərə ilə müttəfiq olması və sonra həmin iki ölkənin Almaniya ilə müttəfiq olması Avropanın dinc yolla inkişaf və tərəqqi etməsi üçün yeganə təminatdır. Doğrudan da, 1815-ci ildə fransızları Vaterloo^{^[96]} qalibləri ilə müttəfiq olmağa təbliğ etmək üçün böyük bir cəsarət və tarixi uzaqgörənlik lazım idi.

Əgər Sen-Simonun görüşlərində biz dahiyanə bir vüsətə təsadüf ediriksə və buna görə də onun baxışlarında sonrakı sosialistlərin xalis iqtisadi olmayan fikirlərinin, demək olar hamısı rüşeym halında vardırsa, Furyedə mövcud ictimai quruluşun tənqidini görürük, həm də bu tənqiddə xalis fransız hazırcavablığı ilə bərabər olduqca dərin bir təhlil vardır. Furye inqilabdan əvvəlki burjuaziyanı, onun cuşa gəlmiş peyğəmbərlərini və burjuaziyanın inqilabdan sonra meydana gələn satqın yaltaqlarını onların öz sözləri ilə tutur. Furye burjua dünyasının bütün maddi və mənəvi miskinliyini amansızlıqla ifşa edir və bu miskinliyi əvvəlki maarifçilərin yalnız əql hökm sürəcəyi bir cəmiyyət, hamıya səadət gətirəcək bir mədəniyyət yaradılması haqqındakı aldadıcı vədləri ilə, — insanın sonsuz təkmilləşməyə qadir olması haqqındakı bəyanatları ilə müqayisə edir; o, öz müasirləri olan burjua ideoloqlarının təmtəraqlı ibarələrinin boşluğunu ifşa edərək, onların gurultulu sözlərlə təsvir etdikləri gerçəkliyin nə qədər də miskin olduğunu göstərir və bu ibarəbazlığın tamamilə puça çıxmasına acı-acı istehza edir. Furye yalnız bir tənqidçi olmaqla qalmır; təbiətcə həmişə xoşsifət olan Furye bir satirik, hətta bütün dövrlərin ən böyük satiriklərindən biri olur. O, möhtəkirlik fırıldaqlarını və inqilab süqut edəndən sonra bütün o zamankı Fransanın ticarət fəaliyyətinə hakim olan çərçilik ruhunu sərrast və istehzalı sözlərlə təsvir edir. O, kişilərlə qadınlar arasındakı burjua münasibətləri formasını və burjua cəmiyyətində qadının vəziyyətini daha böyük məharətlə tənqid edir. Hər bir müəyyən cəmiyyətdə qadın azadlığı dərəcəsinin ümumi azadlıq üçün təbii meyar olduğu fikrini ilk dəfə Furye söyləmişdir. Lakin Furyenin əzəməti, onun cəmiyyət tarixini anlamasında daha aydın təzahür edir. O, cəmiyyət tarixinin bütün əvvəlki gedişini dörd inkişaf pilləsinə bölür: vəhşilik, patriarxat, barbarlıq və mədəniyyət; mədəniyyət dedikdə o, indi burjua cəmiyyəti adlanan cəmiyyəti, deməli, XVI əsrdən etibarən inkişaf edən ictimai idarə üsulunu nəzərdə tutur; o, göstərir ki, “mədəniyyət quruluşu barbarlıq zamanı ibtidai şəkildə qalan hər bir eybi həyatın əsasına çevirir və onu mürəkkəbləşdirir, ikimənalı, ikiüzlü və riyakar bir şəklə salır”. Mədəniyyət aradan qaldırılması mümkün olmayan və daim yenidən meydana gələn ziddiyyətlər içərisində, “çıxılmaz dairə” çərçivəsində hərəkət edərək, həmişə səmimiyyətlə va ya riyakarlıqla can atdığı nəticələrin əksi olan nəticələrə gəlib çıxır. Beləliklə, məsələn, “mədəniyyətdə yoxsulluq bolluğun özündən doğur”.

Gördüyümüz kimi, Furye də öz müasiri Hegel kimi dialektika ustasıdır. İnsanın sonsuz təkmilləşmə qabiliyyətinə malik olduğu haqqındakı ibarələrin əksinə olaraq Furye də dialektikaya əsasən deyir ki, hər bir tarixi dövrun nəinki öz tərəqqi, habelə tənəzzül xətti vardır və bu anlaşılma üsulunu o, bütün bəşəriyyətin gələcəyinə tətbiq edir. Kant, təbiətşünaslığa gələcəkdə Yerin məhv olacağı, ideyasını gətirdiyi kimi, Furye də tarixin anlaşılmasına gələcəkdə bəşəriyyətin məhv olacağı ideyasını gətirmişdir.

Fransada inqilab fırtınası qopub ölkəni təmizlədiyi bir zamanda, İngiltərədə daha sakit, lakin eyni dərəcədə möhtəşəm bir çevriliş baş verirdi. Buxar və yeni iş maşınları manufakturanı müasir iri sənayeyə çevirmiş və bununla da burjua cəmiyyətinin bütün əsaslarını inqilabiləşdirmişdi. Manufaktura dövrlərindəki inkişafın süst gedişi istehsalda əsl fırtına və təzyiq dövrünə çevrilmişdi. Cəmiyyət getdikcə daha böyük sürətlə iri kapitalistlərə və yoxsul proletarlara ayrılırdı, bunların arasında isə keçən zamanlardakı sabit orta silk əvəzinə, çox qərarsız bir həyat sürən və əhalinin ən axıcı bir hissəsini təşkil edən sənətkarlardan və xırda tacirlərdən ibarət dəyişkən bir kütlə dururdu. Yeni istehsal üsulu öz yüksələn inkişaf xəttinin hələ əvvəlində idi; o mövcud şəraitdə hələ normal, düzgün və yeganə mümkün olan bir istehsal üsulu idi. Halbuki o artıq o zaman müdhiş sosial fəlakətlər törətmişdi: yurdsuz əhalini böyük şəhərlərin natəmiz, darısqal bucaqlarına toplamışdı; keçmişdən miras qalan bütün mənşə əlaqələri, patriarxal məişət tərzini və ailəni dağıtmışdı; xüsusən qadın və uşaqlar üçün iş gününü son dərəcə uzatmışdı; birdən-birə tamamilə yeni şəraitə–kənddən şəhərə, əkinçilikdən sənayeyə, sabit həyat şəraitindən hər gün dəyişilən və yaşamaq şəraiti təmin etməyən bir mühitə salınan zəhmətkeş sinif içərisində kütləvi surətdə mənəvi pozğunluq törətmişdi. Bu zaman, uşaq kimi saf qəlbli və nəcib xasiyyətli, eyni zamanda dünyada az tapıla bilən fitri rəhbər istedadına malik bir adam, iyirmi doqquz yaşlı bir fabrikçi islahçı kimi çıxış etdi. Robert Ouen XVIII əsr maarifçi materialistlərinin belə bir təlimini mənimsəmişdi ki, insanın xarakteri, bir tərəfdən, insanın təbii quruluşunun və digər tərəfdən, bütün ömrü boyu, xüsusən inkişaf dövründə onu əhatə edən şəraitin məhsuludur. Ouen ilə eyni ictimai vəziyyətdə olanların çoxu sənaye inqilabında yalnız bulanıq suda balıq tutmağa və tez bir zamanda varlanmağa yarayan bir nizamsızlıq və hərc-mərclik görürdü. Ouen isə sənaye inqilabında öz sevimli ideyasını həyata keçirmək və bununla da həmin hərc-mərclik içərisində qayda yaratmaq üçün əlverişli bir fürsət görürdü. Mançesterdə, 500 nəfərdən artıq fəhlənin işlədiyi fabrikin rəhbəri olan Ouen bu ideyanı həyata keçirmək üçün bir təşəbbüs, həm də müvəffəqiyyətli bir təşəbbüs etdi. O, 1800-cü ildən 1829-cu ilədək Şotlandiyanın Nyu-Lanark şəhərində böyük bir iplik fabrikini idarə etmiş və müəssisənin şərikli direktoru olaraq, burada həmin istiqamətdə çalışmışdı, həm də çox sərbəst hərəkət edib, böyük müvəffəqiyyət qazandığına görə, tezliklə bütün Avropada məşhur olmuşdu. O, əvvəllər əhalisi çox qarışıq və əksəriyyəti əxlaqca çox pozğun ünsürlərdən ibarət olan Nyu-Lanarkı tam nümunəvi bir koloniyaya çevirmişdi; əhalisinin sayı tədriclə artıb, 2500 nəfərə çatmış Nyu-Lanarkda sərxoşluq, polis, cinayət məhkəmələri və çəkişmə, yoxsulları himayə altına almaq və xeyriyyəçiliyə ehtiyac məlum olmayan şeylər idi. Ouen buna, sadəcə olaraq adamları insan ləyaqətinə daha çox müvafiq olan bir şəraitdə yerləşdirməklə və xüsusən böyüməkdə olan nəslin yaxşı tərbiyə edilməsi qayğısına qalmaqla nail olmuşdu. Kiçik yaşlı uşaqlar üçün Ouenin icad etdiyi məktəb ilk dəfə Nyu-Lanarkda təşkil edilmişdi. Bu məktəblərə iki yaşdan yuxarı uşaqlar qəbul olunurdu; burada uşaqlar vaxtlarını o qədər xoş keçirirdilər ki, onları güclə evə aparmaq olurdu. Ouenin rəqibləri öz fəhlələrini gündə 13–14 saat işləməyə məcbur etdikləri halda, Nyu-Lanarkda iş günü 10,5 saatdan artıq deyildi. Pambıq parça sənayesində başlanan böhran, istehsalın dörd ay dayandırılmasına səbəb olduqda isə, boş qalan fəhlələrə yenə də tam əmək haqqı verilirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, muəssisənin dəyəri iki dəfədən çox artmışdı və daim öz sahiblərinə çoxlu; mənfəət verirdi.

Lakin bütün bunlar Oueni qane etmirdi. Öz fəhlələri üçün yaratdığı həyat şəraiti onun nəzərində hələ heç də insan ləyaqətinə müvafiq deyildi. O deyirdi:

“bu adamlar mənim qullarım idilər”;

Ouenin Nyu-Lanark fəhlələri üçün yaratdığı nisbətən əlverişli şərait, bu fəhlələrin azad həyat fəaliyyəti hələ bir yana dursun, onların ağıl və xarakterinin hərtərəfli və səmərəli inkişafı üçün əsla kifayət deyildi.

“Halbuki bu 2500 nəfərin işləyən hissəsi cəmiyyət üçün o qədər real sərvət istehsal edirdi ki, cəmi yarım əsr əvvəl bunun yaradılması üçün 600000 nəfərin işləməsi lazım gələrdi. Mən özümə belə bir sual verdim: bəs 2500 fəhlənin istehlak etdiyi məhsulun miqdarı ilə keçmişdə 600000 fəhlənin istehlak etməli olduğu məhsulun miqdarı arasındakı fərq hara gedir?”

Bu sualın cavabı aydın idi. Bu fərq fabrik sahiblərinə çatırdı; onlar müəssisəyə qoyduqları kapital üçün 5% gəlir götürürdülər və bundan əlavə 300000 funt sterlinqdən (6000000 markadan) artıq mənfəət əldə edirdilər. Bu, İngiltərənin bütün qalan fabriklərinə Nyu-Lanarkdan daha çox aid edilə bilərdi.

“Maşınların yaratdığı bu yeni sərvət olmasaydı, Napoleonu yıxmaq və ictimai quruluşda aristokrat prinsiplərini mühafizə etmək üçün müharibə aparmaq mümkün olmazdı. Halbuki bu yeni qüvvə zəhmətkeş sinif tərəfindən yaradılmışdı”^{^[97]}.

Buna görə bu işin xeyrini də həmin sinif görməlidir. Bu vaxta qədər yalnız tək-tək adamların varlanmasına və kütlələrin əsarət altında saxlanmasına xidmət edən yeni qüdrətli məhsuldar qüvvələr, Ouenin fikrincə, cəmiyyətin yenidən qurulması üçün bir əsas idi və bu qüvvələr ümumi mülkiyyət olaraq yalnız hamının rifahına xidmət etməli idi.

Ouenin kommunizmi, necə deyərlər, ticarət hesablamalarının bəhrəsi olaraq, xalis əməli əsaslar üzərində meydana gəlmişdi. O özünün bu əməli xarakterini axıra qədər və hər yerdə saxlamışdı. Belə ki, Ouen İrlandiyadakı yoxsulluğu aradan qaldırmaq məqsədi ilə 1823-cü ildə kommunist koloniyalarının layihəsini düzəltmişdi və nə qədər kapital qoymaq lazım gəldiyini, illik xərcləri və nəzərdə tutulan gəlirləri müfəssəl hesablayıb bu layihəyə əlavə etmişdi. Gələcək quruluşun qəti planında isə, Ouen lap plana, fasada və hündürlükdən görünüşə qədər hər şeyi bütün texniki təfsilatı ilə hazırlamışdı, həm də bunların hamısını o qədər bacarıqla etmişdi ki, onun, cəmiyyəti yenidən qurmaq metodu qəbul edilərsə, işə hətta bir mütəxəssis kimi yanaşdıqda da bu təfsilata qarşı çox az etiraz ola bilər.

Kommunizmə keçid Ouenin həyatında dönüş nöqtəsi idi. Nə qədər ki, o sadəcə olaraq bir insanpərəst kimi hərəkət edirdi, sərvət, hörmət və şöhrət qazanırdı, təqdir olunurdu. O, Avropada ən məşhur bir adam olmuşdu. Onun nitqlərini yalnız onunla eyni ictimai vəziyyətdə olanlar deyil, hətta dövlət xadimləri və krallar da diqqətlə dinləyirdilər. Lakin o öz kommunist nəzəriyyələri ilə çıxış edən kimi, iş başqa vəziyyət aldı. Onun fikrincə, cəmiyyətin yenidən qurulması yolunu hər şeydən əvvəl üç böyük maneə: xüsusi mülkiyyət, din və mövcud nikah forması kəsirdi. Ouen bu maneələrlə mübarizəyə başlayarkən bilirdi ki, rəsmi cəmiyyət onu rədd edəcək və o öz ictimai mövqeyini itirəcəkdir. Lakin bu mülahizələr Oueni dayandıra bilmədi, onun cəsarətli hücum qüvvəsini zəiflətmədi. Həm də onun məhz irəlicədən gördükləri baş verdi. Rəsmi cəmiyyətdən qovulan, mətbuat tərəfindən sükutla qarşılanan, bütün var-yoxunu sərf etdiyi Amerikadakı kommunizm təcrübələrinin baş tutmaması nəticəsində yoxsullaşan Ouen, bilavasitə fəhlə sinfinə müraciət etdi və bu sinif içərisində öz fəaliyyətini otuz il daha davam etdirdi. İngiltərədə fəhlə sinfinin xeyrinə olan bütün ictimai hərəkətlər və bunların bütün həqiqi nailiyyətləri Ouenin adı ilə bağlıdır. Məsələn, onun beşillik səyləri sayəsində 1819-cu ildə fabriklərdə qadın və uşaq əməyinə hədd qoyan ilk qanun qəbul edildi. Ouen, bütün İngiltərə tred-yunionlarını birləşdirib böyük bir ümumi həmkarlar ittifaqı yaradan birinci konqresin sədri idi^{^[98]}. Habelə Ouen artıq tam kommunizm tərkibində olan bir ictimai quruluşa keçmək tədbirləri olaraq, bir tərəfdən, kooperativ cəmiyyətləri (istehlak və istehsal şirkətləri) təşkil etdi və bunlar, heç olmazsa, sonralar işdə sübut etdi ki, tacirsiz də, fabrikçisiz də keçinmək tamamilə mümkündür; digər tərəfdən isə, fəhlə bazarlarında əmək kağız pulları vasitəsi ilə əmək məhsulları mübadilə edilirdi və bu pulların ölçü vahidi bir saatlıq iş vaxtı sayılırdı^{^[99]}. Bu bazarlar mütləq müvəffəqiyyətsizliyə uğramalı idi, lakin bunlar xeyli sonralar Prudonun irəli sürdüyü mübadilə bankını^{^[100]} tamamilə qabaqlamışdı; bu bazarların həmin bankdan fərqi məhz onda idi ki, bütün ictimai bəlalardan xilas olmaq üçün universal bir vasitə dərəcəsinə qaldırılmırdı, cəmiyyəti daha çox əsaslı bir surətdə yenidən qurmaq yolunda atılan ilk addımlardan yalnız biri olaraq təklif olunurdu.

Utopistlərə məxsus olan anlama üsulu XIX əsrdəki sosialistlərin baxışlarına uzun zaman hakim olmuşdu və qismən hələ indi də hakimdir. Bütün fransız və ingilis sosialistləri, habelə Veytlinq də daxil olmaqla əvvəlki alman kommunizmi bu yaxın zamanlaradək həmin anlama üsuluna tərəfdar idilər. Sosializm onların hamısı üçün mütləq həqiqətin, əql və ədalətin ifadəsi idi və onu kəşf edən kimi, o, öz qüvvəsi ilə bütün dünyanı fəth edəcəkdi; mütləq həqiqət isə zaman və məkandan, bəşəriyyətin tarixi inkişafından asılı olmadığına görə, onun nə zaman və harada kəşf ediləcəyi xalis təsadüfi bir şeydir. Həm də, mütləq həqiqət, əql və ədalət yenə hər bir məktəb banisinə görə müxtəlifdir; hər bir məktəb banisində mütləq həqiqətin, əql və ədalətin xüsusi şəkildə olması, yenə də onun subyektiv dərrakəsindən, həyat şəraitindən, biliyinin həcmindən və təfəkkürünün inkişaf dərəcəsindən asılıdır. Buna görə də bu kimi mütləq həqiqətlər bir-biri ilə toqquşduğu zaman münaqişə, yalnız onların qarşılıqlı ziddiyyətlərinin yumşaldılması yolu ilə həll edilə bilər. Bunun nəticəsində isə bir növ eklektik orta sosializmdən başqa heç bir şey əmələ gələ bilməzdi və doğrudan da bu cür sosializm Fransanın və İngiltərənin sosialist fəhlələrindən çoxunun başında indiyə qədər hökm sürməkdədir. Bu eklektik sosializm müxtəlif sekta banilərinin gələcək cəmiyyət haqqında daha mötədil tənqidi qeydlərinin, iqtisadi müddəa və təsəvvürlərinin son dərəcə əlvan və müxtəlif çalarlı qarışığından ibarətdir və çayda xırda daşların iti ucları və kənarları yeyildiyi kimi, mübahisə axınında bu qarışığın da ayrı-ayrı tərkib hissələrinin iti cəhətləri nə qədər tez yeyilirsə, həmin qarışıq da bir o qədər asan əldə edilir. Sosializmi elmə çevirmək üçün hər şeydən əvvəl onu real zəmin üzərinə qoymaq lazım idi.

II

Bu zaman XVIII əsr fransız fəlsəfəsi ilə yanaşı olaraq və onun ardınca ən yeni alman fəlsəfəsi meydana gəldi ki, bu da Hegeldə tamamlanmış oldu. Bu fəlsəfənin ən böyük xidməti, ən yüksək təfəkkür forması olan dialektikaya qayıtmasında idi. Qədim yunan filosoflarının hamısı anadangəlmə, kortəbii dialektik idi və onların arasında ən universal zəka olan Aristotel dialektik təfəkkürün ən mühüm formalarını artıq tədqiq etmişdi. Yenə fəlsəfədə dialektikanın parlaq nümayəndələri vardısa da (məsələn, Dekart və Spinoza), bu fəlsəfə, əksinə, xüsusən ingilis fəlsəfəsinin təsiri altında metafizik təfəkkür üsulü deyilən üsul içərisində getdikcə daha çox batıb qalırdı; bu metafizik təfəkkür üsulu isə XVIII əsrdə fransızları da, heç olmazsa, onların xüsusi fəlsəfi əsərlərini, demək olar, tamamilə bürümüşdü. Lakin sözün əsl mənasında fəlsəfə sahəsindən kənarda onlar bizə dialektikanın yüksək nümunələrini verə bilmişlər; yalnız Didronun “Rakonun qohumu” və Russonun “İnsanlar arasında bərabərsizliyin mənşəyi haqqında düşüncələr” adlı əsərlərini xatırlayaq. Burada qısaca olaraq hər iki təfəkkür metodunun mahiyyəti üzərində dayanaq.

Biz təbiəti, yaxud bəşəriyyət tarixini, ya da öz mənəvi fəaliyyətimizi fikrən nəzərimizdən keçirdiyimiz zaman, əvvəlcə gözümüzün qarşısına sonsuz əlaqələrin və qarşılıqlı təsirlərin qovuşduğu bir mənzərə gəlir, bu mənzərədə heç bir şey hərəkətsiz və dəyişilməz qalmır. Hər şey hərəkət edir, dəyişilir, törəyir və yox olur. Beləliklə, biz əvvəlcə ümumi bir mənzərə görürük ki, burada təfərrüat hələlik az-çox arxa sıraya keçir, biz nəyin məhz hərəkət etməsindən, çevrilməsindən, əlaqədə olmasından daha çox hərəkətə, çevrilmələrə və əlaqələrə diqqət veririk. Dünyaya olan bu ibtidai, sadə baxış, həm də əslində düzgün olan baxış qədim yunan fəlsəfəsinə xas idi və ilk dəfə Heraklit belə aydın ifadə etmişdi: hər şey mövcuddur və eyni zamanda mövcud deyildir, çünki hər şey axır, hər şey daim dəyişilir, hər şey daimi bir törəmə və yox olma prosesindədir. Lakin bu baxış bütün hadisələr mənzərəsinin ümumi xarakterini düzgün qavrasa da, hələ bu mənzərəni təşkil edən təfərrüatı izah etmək üçün kifayət deyildir və biz bu təfərrüatı bilmədikcə ümumi mənzərə də bizə aydın deyildir. Bu təfərrüatı dərk etmək üçün biz onları öz təbii və ya tarixi əlaqələrindən ayırmalı və hər birisini öz xassələrinə, öz xüsusi səbəb və nəticələrinə və sairəyə görə ayrıca tədqiq etməliyik. Təbiətşünaslığın və tarixi tədqiqatın vəzifəsi də hər şeydən əvvəl bundan ibarətdir, bu elm sahələri isə klassik dövrlərdəki yunanlarda, tamamilə aydın olan səbəblərə görə, yalnız ikinci dərəcəli yer tuturdu, çünki yunanlar hər şeydən əvvəl bunun üçün lazım olan materialı toplamalı idilər. Təbii-elmi və tarixi material müəyyən qədər toplandıqdan sonra, yalnız bundan sonra bunu tənqidi surətdə ayırd etməyə, müqayisə etməyə və buna uyğun olaraq siniflərə, dərəcələrə və növlərə bölməyə başlamaq olardı. Təbiəti dürüst tədqiq etməyin rüşeymləri ilk dəfə yalnız İsgəndəriyyə dövründəki^{^[101]} yunanlarda, sonra isə orta əsrlərdə ərəblərdə inkişaf etməyə başlamışdır. Əsl təbiətşünaslıq isə yalnız XV əsrin ikinci yarısından başlanır və bu zamandan etibarən o durmadan getdikcə daha sürətlə müvəffəqiyyətlər qazanır. Təbiəti ayrı-ayrı hissələrə ayırmaq, təbiətdə olan müxtəlif proses və şeyləri müəyyən siniflərə bölmək, üzvi cisimciklərin daxili quruluşunu bu cisimciklərin çox müxtəlif anatomik formalarına görə tədqiq etmək–bunların hamısı son dörd əsrdə təbiəti dərk etməkdə qazanılan böyük müvəffəqiyyətlərin əsas şərti idi. Lakin bu tədqiq üsulu bizə belə bir adət miras qoydu ki, təbiət şeylərini və proseslərini bir-birindən ayrılıqda, bir-biri ilə olan böyük ümumi əlaqədan kənarda götürərək tədqiq edək və buna görə də hərəkətdə deyil, hərəkətsiz halda, əsaslı surətdə dəyişilən halda deyil, daim dəyişilməz halda, canlı deyil, cansız halda tədqiq edək. Bekonun və Lokkun təbiətşünaslıqdan fəlsəfəyə keçirdikləri bu anlama üsulu son əsrlərin spesifik məhdudluğu olan metafizik təfəkkür üsulunu yaratmışdır.

Metafizik üçün şeylər və onların fikri inikasları, anlayışlar — ayrı-ayrı, dəyişilməz, donmuş olan, bir dəfəlik verilmiş cisimlərdir və bunlar bir-birinin ardınca və bir-birindən asılı olmayaraq tədqiq edilməlidir. Metafizik başdan-başa müstəqim əksliklər əsasında düşünür; onun danışığı bundan ibarətdir: “hə — hə, yox— yox; bundan artıq nə varsa şeytan işidir”^{^[102]}. Metafizik üçün şey ya mövcuddur, ya mövcud deyil, və eynilə şey həm həmin şey, həm də eyni zamanda başqa şey ola bilməz. Müsbət ilə mənfi mütləq surətdə bir-birini istisna edir; səbəb ilə nəticə də bir-birinə münasibətdə donmuş bir əkslik təşkil edir. Bu təfəkkür üsulu ilk nəzərdə bizə tamamilə təbii görünür, ona görə ki, o sağlam insan düşüncəsi deyilən düşüncəyə xasdır. Lakin adi məişətdə, evin dörd divarı arasında çox mötəbər görünən sağlam insan düşüncəsi cəsarət edib geniş tədqiqat sahəsinə çıxan kimi onun başına çox qəribə qəziyyələr gəlir. Metafizik anlama üsulu mövzunun xarakterindən asılı olaraq, az-çox geniş olan müəyyən sahələrdə qanuni və hətta zəruri olsa da, hər dəfə tez-gec elə bir həddə gəlib çatır ki, bundan sonra o birtərəfli, məhdud, abstrakt bir şəkil alır və həlledilməz ziddiyyətlər içərisində dolaşıb qalır, çünki ayrı-ayrı şeylərin arxasında onların qarşılıqlı əlaqəsini, onların varlığı arxasında törəmələrini və yox olmalarını görmür, onların sükunətdə olması üzündən onların hərəkətini unudur, ağacların arxasında meşəni görmür. Məsələn, adi həyatda biz bilirik və yəqinliklə deyə bilərik ki, müəyyən bir heyvan mövcuddur və ya mövcud deyildir. Lakin məsələni daha dürüst tədqiq etdikdə, bunun bəzən son dərəcə mürəkkəb bir iş olduğunu yəqin edirik; uşağın ana bətnində öldürülməsini hansı həddən başlayaraq qətl hesab etmək lazım gəldiyini tapmaq üstündə əbəs yerə baş sındıran hüquqşünaslar bunu çox yaxşı bilirlər. Eyni ilə ölüm vaxtını da dürüst müəyyən etmək mümkün deyildir, çünki fiziologiya ölümün qəfləti, ani bir hadisə deyil, çox uzun bir proses olduğunu sübut edir. Habelə hər bir üzvi vücud da eyni bir anda həm eyni şeydir, həm də həmin şey deyildir; o kənardan aldığı maddələri hər an həzm edir və başqa maddələr ifraz edir, hər anda onun orqanizminin bəzi hüceyrələri ölüb gedir, başqaları doğulur; buna görə də az-çox uzun bir müddət keçəndən sonra həmin orqanizmin maddəsi tamamilə yeniləşir, maddənin digər atomları ilə əvəz olunur. Buna görə də hər bir üzvi vücud həmişə həm eyni şeydir, həm də eyni şey deyildir. Daha dürüst tədqiq edildikdə biz bunu da görürük ki, müəyyən bir əksliyin hər iki qütbü — məsələn, müsbət və mənfi qütbləri — bir-birinə nə qədər əksdirsə, bir o qədər də bir-birindən ayrılmazdır və bunların arasındakı bütün əksliyə baxmayaraq, bunlar bir-birinə nüfuz edirlər. Sonra biz görürük ki, səbəb ilə nəticə yalnız ayrıca verilmiş bir hadisəyə tətbiq edildiyi zaman əhəmiyyəti olan təsəvvürlərdir; lakin biz bu ayrıca hadisəni, onun dünyəvi küll ilə ümumi əlaqəsində götürən kimi, bu təsəvvürlər rastlaşıb universal qarşılıqlı təsir təsəvvüründə bir-birinə çulğaşır və burada səbəb ilə nəticə həmişə öz yerini dəyişir; burada və ya indi səbəb olan şey başqa zaman və ya başqa yerdə nəticə olur və əksinə.

Bütün bu proseslər və bütün bu təfəkkür metodları metafizik təfəkkür çərçivəsinə sığmır. Şeyləri və onların fikri inikaslarını başlıca olaraq onların qarşılıqlı əlaqəsi, çulğaşması, hərəkəti, törəməsi və yox olması halında götürməyi mühüm hesab edən dialektika üçün isə, yuxarıda göstərilən hadisələr kimi hadisələr, əksinə, yalnız onun öz tədqiqat metodunun doğruluğunu təsdiq edir. Təbiət dialektikanın məhək daşıdır və demək lazımdır ki, müasir təbiətşünaslıq həmin məhək daşı üçün son dərəcə zəngin və gündən-günə artan material vermiş və bu materialla da sübut etmişdir ki, təbiətdə hər şey nəticə etibarı ilə metafizikcəsinə deyil, dialektikcəsinə baş verir, təbiət əbədi yekcins və həmişə təkrar olunan bir dairə içərisində hərəkət etmir, həqiqi bir tarix keçirir. Burada hamıdan əvvəl Darvini göstərmək lazımdır; o, indiki bütün üzvi aləmin, nəbatat və heyvanatın və deməli, insanın da, milyon illər davam edən inkişaf prosesinin məhsulu olduğunu sübut edərək, təbiətə olan metafizik baxışa ən qüvvətli zərbə vurmuşdur. Lakin dialektikcəsinə düşünməyi öyrənmiş təbiətşünaslar hələ indiyədək barmaqla sayılacaq qədər az olduqlarına görə, əldə edilən nəticələr ilə kök salmış təfəkkür üsulu arasında olan bu toqquşma üzündən indi nəzəri təbiətşünaslıqda hədsiz bir dolaşıqlıq hökm sürür və bu dolaşıqlıq həm müəllimləri, həm də şagirdləri, həm yazıçıları, həm də oxucuları eyni dərəcədə ümidsizliyə sövq edir.

Beləliklə, törəmə ilə yox olma arasında, proqressiv dəyişikliklərlə reqressiv dəyişikliklər arasında ümumi qarşılıqlı təsirə daim diqqət verməklə, yalnız dialektika yolu ilə kainat haqqında, kainatın və bəşəriyyətin inkişafı haqqında, habelə bu inkişafın insanların zehnində inikası haqqında dürüst təsəvvür əldə etmək olar. Ən yeni alman fəlsəfəsi də özünü məhz bu ruhda dərhal göstərmişdi. Kant öz elmi fəaliyyətinə başlarkən, Nyütonun günəş sistemini, daimi və dəyişilməz sistemi — məşhur ilk təkan veriləndən sonra — tarixi prosesə: Günəşin və bütün planetlərin fırlanan duman kütlələrindən əmələ gəlməsi prosesinə çevirdi. Həm də Kant bu nəticəyə gəlmişdi ki, Günəş sisteminin əmələ gəlməsi onun gələcəkdə hökmən məhv olmasını da tələb edir. Bundan yarım əsr sonra Laplas onun görüşünü riyazi üsulla əsaslandırdı, daha yarım əsr keçəndən sonra isə spektroskop sübut etdi ki, dünya fazasında qatılaşma dərəcəsi müxtəlif olan belə közərmiş qaz kütlələri vardır.

Bu ən yeni alman fəlsəfəsi Hegelin sistemi ilə tamamlanmış oldu. Hegelin böyük xidməti ondan ibarətdir ki, o ilk dəfə olaraq bütün təbii, tarixi və mənəvi aləmi proses halında, yəni daimi hərəkət, dəyişilmə, bir şəkildən başqa şəklə keçmə və inkişaf halında olan bir proses kimi göstərmiş, bu hərəkət və inkişafın daxili əlaqəsini aşkara çıxarmağa çalışmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən bəşər tarixi, indi yetişmiş olan fəlsəfi əql divanı qarşısında, eyni dərəcədə yalnız pislənməli və ən tez bir zamanda unudulmalı olan mənasız zorakılıqların vəhşi hərc-mərcliyindən ibarət bir şey kimi görünmək halından çıxdı; əksinə olaraq, bu tarix bəşəriyyətin özünün inkişafı prosesi kimi meydana çıxdı və indi təfəkkürün vəzifəsi ondan ibarət oldu ki, bu prosesin keçmiş olduğu bütün yollar içərisində onun dalbadal gələn pillələrini izləsin və bütün zahiri təsadüflər arasında onun daxili qanunauyğunluğunu sübut etsin.

Hegel sisteminin öz qarşısına qoyduğu bu məsələni həll etməməsinin burada bizim üçün əhəmiyyəti yoxdur; Hegel sisteminin tarixi xidməti həmin məsələni irəli sürməsindən ibarətdir. Bu məsələ isə tək bir nəfər tərəfindən heç vaxt həll edilə bilməyəcək bir məsələdir. Sen-Simonla yanaşı olaraq, Hegel öz zəmanəsinin ən universal bir zəkalı siması olsa da, hər halda o məhdud idi; bu məhdudluq isə, əvvələn, onun öz biliyinin labüd olaraq müəyyən bir çərçivə içərisində qalmasından, ikincisi də öz dövrünün bilik və görüşlərinin həcm və dərinlik cəhətdən eyni dərəcədə məhdud olmasından ibarətdir. Buna üstəlik üçüncü bir cəhət də vardır. Hegel idealist idi, yəni onun nəzərincə beynimizdəki fikirlər gerçək şeylərin və proseslərin az-çox abstrakt inikasları deyil, əksinə, şeylər və onların inkişafı hələ dünya əmələ gəlməzdən əvvəl harada isə mövcud olan “ideyanın” təcəssüm olunduğu inikasları idi. Beləliklə, hər şey başı üstə qoyulmuş və dünya hadisələrinin gerçək əlaqəsi tamamilə təhrif olunmuşdu. Buna görə də Hegel hadisələrin bəzi ayrı-ayrı əlaqələrini nə qədər düzgün və dahiliklə qavramış olsa da, onun sisteminin təfərrüatında bir çox şeylər həmin səbəblərə görə labüd olaraq yanlış, süni, qondarma idi, bir sözlə təhrif olunmuşdu. Hegelin sistemi özlüyündə böyük bir düşük idi, lakin bu cür sistemlərin sonuncusu idi. Yəni bu sistemin bir də həlledilməz daxili ziddiyyəti var idi: bir tərəfdən, onun mühüm müqəddəm şərti belə bir baxışdan ibarət idi ki, bəşər tarixi inkişaf prosesidir və həmin proses öz təbiəti etibarı ilə, mütləq həqiqət deyilən şeyin kəşf edilməsində öz əqli yetkinliyini tapa bilməzdi; digər tərəfdən isə, Hegel sistemi məhz bu mütləq həqiqəti başa çatdırdığını iddia edir. Təbiətin və tarixin dərk edilməsinin hər şeyi əhatə edən və həmişəlik bitmiş sistemi dialektik təfəkkürün əsas qanunlarına ziddir, lakin bu əsla istisna etməyib, əksinə nəzərdə tutur ki, bütün xarici aləmin müntəzəm surətdə dərk edilməsi nəsildən nəslə böyük müvəffəqiyyətlər qazana bilər.

Mövcud alman idealizminin tamamilə yanlış olduğunun başa düşülməsi labüd olaraq materializmə gətirib çıxartdı, lakin qeyd etmək lazımdır ki, sadəcə metafizik materializmə, yalnız XVIII əsrin mexaniki materializminə gətirib çıxartmadı. Bütün keçmiş tarixin sadəlövh inqilab yolu ilə, sadəcə bir kənara atılmasının əksinə olaraq, müasir materializm, tarixdə bəşəriyyətin inkişaf prosesini görür və qarşısına bu prosesin hərəkət qaiunlarını kəşf etmək vəzifəsini qoyur. XVIII əsrdəki fransızlarda olduğu kimi, hələ Hegeldə də təbiət haqqında belə bir təsəvvür hakim idi ki, guya təbiət daim özünə bərabər olan bir külldür və bu küll Nyutonun öyrətdiyi kimi, əbədi dünya cisimləri ilə və Linneyin öyrətdiyi kimi, üzvi vücudların dəyişməz növləri ilə birlikdə eyni məhdud dairələr içərisində hərəkət edir; təbiət haqqındakı bu təsəvvürün əksinə olaraq, müasir materializm təbiətşünaslığın ən yeni nailiyyətlərini ümumiləşdirir; bu nailiyyətlərə görə isə, təbiətin də zaman etibarı ilə öz tarixi vardır, əlverişli şəraitdə səma cisimlərində sakin olan bütün orqanizm növləri kimi, bu cisimlər də törəyir və yox olur, bu aramsız dövrlər isə, ümumiyyətlə baş verə bilirsə, sonsuz dərəcədə daha böyük bir miqyas alır. Bu halların hər ikisində müasir materializm mahiyyətcə dialektikdir və başqa elmlər üzərində duran fəlsəfəyə daha möhtac deyildir. Hər bir ayrıca elmin qarşısına, şeylərin və onlar haqqındakı biliklərin ümumi əlaqəsində öz mövqeyini aydınlaşdırmaq tələbi qoyular-qoyulmaz, bu ümumi əlaqədən bəhs edən xüsusi bir elmə daha lüzum qalmır. Bu zaman bütün əvvəlki fəlsəfədən yalnız təfəkkür və onun qanunları haqqındakı təlim, yəni formal məntiq və dialektika müstəqil surətdə mövcudluğunu saxlayır. Bütün qalanları isə, təbiət və tarix haqqındakı müsbət elmlərə daxil olur.

Lakin təbiətə olan baxışlardakı bu çevriliş yalnız tədqiqat idrak üçün müvafiq müsbət material verdikcə əmələ gələ bildiyi halda, tarixin anlaşılmasında qəti dönüş əmələ gəlməsinə səbəb olan tarixi hadisələr bundan xeyli əvvəl baş vermişdi. 1831-ci ildə Lionda birinci fəhlə üsyanı olmuşdu; ilk milli fəhlə hərəkatı olan ingilis çartistləri hərəkatı 1838-ci ildən 1842-ci ilədək davam edən dövrdə özünün ən yüksək nöqtəsinə çatdı. Bir tərəfdən, iri sənaye və digər tərəfdən, burjuaziyanın bir az əvvəl ələ keçirdiyi siyasi hakimiyyət inkişaf etdikcə proletariat ilə burjuaziya arasındakı sinfi mübarizə Avropanın ən çox inkişaf etmiş ölkələrinin tarixində birinci sıraya keçirdi. Faktlar getdikcə daha aydın göstərirdi ki, kapital mənafeyi ilə əmək mənafeyinin eyniliyi haqqında, azad rəqabət nəticəsində ümumi ahəngdarlıq və xalq üçün ümumi rifah yaranacağı haqqında burjua iqtisad nəzəriyyəsi tamamilə yalandır. Bütün bu faktlarla və bunların, son dərəcə natamam olsa da, hər halda nəzəri ifadəsi olan Fransa və İngiltərə sosializmi ilə hesablaşmamaq daha mümkün deyildi. Lakin tarix haqqında hələ aradan qaldırılmamış olan köhnə idealist anlayış maddi mənafeyə əsaslanan heç bir sinfi mübarizəni və ümumiyyətlə heç bir maddi mənafeyi qəbul etmirdi; istehsal və bütün iqtisadi münasibətlərdən, “mədəniyyət tarixi”nin ikinci dərəcəli əhəmiyyəti olan ünsürləri kimi yalnız ötəri bəhs olunurdu.

Yeni faktlar bütün keçmiş tarixi yenidən tədqiq etməyə məcbur etdi və bu zaman məlum oldu ki, ibtidai hal istisna olmaqla, bütün keçmiş tarix siniflərin mübarizəsi tarixi olmuşdur, bir-biri ilə mübarizə edən bu ictimai siniflər hər bir müəyyən dövrdə istehsal və mübadilə münasibətlərinin, bir sözlə öz dövrünün iqtisadi münasibətlərinin məhsuludur; deməli, aydın oldu ki, hər bir müəyyən dövrdə cəmiyyətin iqtisadi quruluşu elə bir real əsas təşkil edir ki, hər bir müəyyən tarixi dövrün hüquqi və siyasi təsisatından, habelə dini, fəlsəfi və başqa görüşlərindən ibarət olan üstqurumu nəticə etibarı ilə bu əsasla izah edilir. Hegel tarixin anlaşılmasını metafizikadan azad etdi və onu dialektik anlaşılma halına saldı, lakin Hegel tərəfindən tarixin anlaşılması öz mahiyyəti etibarı ilə idealist anlaşılma idi. İndi isə idealizm son sığnağından, yəni tarixin anlaşılması sahəsindən qovuldu, tarixin materialistcəsinə anlaşılması verildi və keçmişdə insanların varlığı onların şüuru ilə izah edilirdisə, indi bunun əvəzində insanların şüurunu onların varlığı ilə izah etmək üçün yol tapıldı.

Buna görə də sosializm indi, bu və ya başqa dahi bir zəkanın təsadüfi kəşfi deyil, tarixən əmələ gəlmiş iki sinif, yəni proletariatla burjuaziya arasındakı mübarizənin zəruri nəticəsi hesab edilməyə başlandı. Sosializmin vəzifəsi indi artıq mümkün qədər daha mükəmməl bir cəmiyyət sistemi quraşdırmaqdan ibarət olmayıb, göstərilən siniflərin yaranmasına və onların arasındakı qarşılıqlı mübarizənin meydana gəlməsinə zəruri səbəb olan tarixi-iqtisadi prosesi tədqiq etməkdən və bu prosesin yaratdığı iqtisadi vəziyyətdə həmin toqquşmanı həll etmək üçün vasitələr tapmaqdan ibarətdir. Lakin fransız materialistlər tərəfindən təbiətin anlaşılması dialektika və ən yeni təbiətşünaslıqla bir araya sığmadığı kimi, əvvəlki sosializm də tarixin bu materialist anlaşılması ilə bir araya sığmırdı. Əvvəlki sosializm mövcud kapitalist istehsal usulunu və onun nəticələrini tənqid edirdisə də, onu izah edə bilmirdi, deməli, onun öhdəsindən gəlməyə qadir deyildi, — yalnız bunun tamamilə yaramaz olduğunu elan edə bilirdi. Keçmiş sosializm bu istehsal üsulu şəraitində fəhlə sinfinin labüd olaraq istismar edilməsindən nə qədər çox hiddətlənirdisə, bu istismarın nədən ibarət olduğunu və nə cür əmələ gəldiyini aydın göstərməkdə bir o qədər aciz idi. Lakin vəzifə, bir tərəfdən, kapitalist istehsal üsulunu tarixi əlaqədə götürüb onun əmələ gəlməsinin labüd olduğunu və müəyyən tarixi dövr üçün bu üsulun zəruri olduğunu, buna görə də onun hökmən məhv olacağını izah etmək idi, digər tərəfdən isə, bu istehsal üsulunun indiyədək hələlik aşkara çıxarılmamış olan daxili xarakterini də açıb göstərmək idi. Bu isə izafi dəyərin kəşfi sayəsində edilə bildi. Sübut edildi ki, haqqı ödənilməmiş əməyin mənimsənilməsi kapitalist istehsal üsulunun və onun fəhlələri istismar etməsinin əsas formasıdır; kapitalist iş qüvvəsini bir əmtəə kimi əmtəə bazarında tam dəyərinə aldıqda belə, həmin iş qüvvəsindən, ona verdiyi dəyərə nisbətən daha çox dəyər əldə edir və daim artan kapital kütləsinin varlı siniflər əlində toplanmasına səbəb olan dəyər məbləğini nəticə etibarı ilə, məhz bu izafi dəyər yaradır. Bu surətlə də, kapitalist istehsalının necə baş verdiyi, habelə kapitalın özünün necə istehsal olunduğu izah edildi. Bu iki böyük kəşf üçün — tarixin materialistcəsinə anlaşılması üçün və kapitalist istehsalı sirrini izafi dəyər vasitəsi ilə ifşa edilməsi üçün — biz Marksa minnətdarıq. Bu kəşflər sayəsində sosializm elm olmuşdur və indi vəzifə hər şeydən əvvəl bu elmi bütün təfərrüatı və əlaqələri ilə daha da inkişaf etdirməkdən ibarətdir.

III

Tarixin materialistcəsinə anlaşılması belə bir müddəaya əsaslanır ki, istehsal və bunun ardınca istehsal məhsullarının mübadiləsi hər bir ictimai quruluşun əsasını təşkil edir; tarixdə meydana gələn hər bir cəmiyyətdə məhsulların bölgüsü, bununla da birlikdə cəmiyyətin siniflərə və ya silklərə bölünməsi, bu cəmiyyətin nə istehsal etməsindən və necə istehsal etməsindən, istehsal məhsullarının necə mübadilə olunmasından asılıdır. Beləliklə, bütün ictimai dəyişikliklərin və siyasi çevrilişlərin son səbəblərini insanların beynində deyil, əbədi həqiqəti və ədaləti onların getdikcə daha artıq başa düşməsində deyil, istehsal və mübadilə üsulunun dəyişilməsində axtarmaq lazımdır; onları müvafiq dövrün fəlsəfəsində deyil, iqtisadiyyatında axtarmaq lazımdır. Mövcud ictimai quruluşların əqləuyğun olmadığının və ədalətsizliyinin, “əqləuyğun olanın mənasız, xeyrin isə əzab olduğunun” (Göte. "Faust", I hissə, dördüncü səhnə ("Faustun kabineti"), Red.) anlaşılmağa başlanması yalnız bir şeyi göstərir: istehsal metodlarında və mübadilə formalarında hiss edilmədən elə dəyişikliklər əmələ gəlmişdir ki, köhnə iqtisadi şəraitin ölçüsü ilə biçilib qurulmuş ictimai quruluş buna daha uyğun gəlmir. Buradan həmçinin belə nəticə çıxır ki, aşkara çıxarılmış olan bəlaların aradan qaldırılması vasitələri də, — az-çox inkişaf etmiş şəkildə — dəyişilmiş istehsal münasibətlərinin özündə olmalıdır. Bu vasitələri insan öz başından uydurmamalı, əksinə, bunları başın köməyi ilə istehsalın mövcud maddi faktlarında kəşf etməlidir.

Bəs bununla əlaqədar olaraq, müasir sosializm məsələsi nə haldadır?

İndi, demək olar, hamı qəbul etmişdir ki, mövcud ictimai quruluş hazırda hökm sürən sinif tərəfindən, yəni burjuaziya tərəfindən yaradılmışdır. Burjuaziyaya xas olan və Marksın zamanından bəri kapitalist istehsal üsulu adlanan istehsal üsulu yerli və silki imtiyazlara, habelə feodalizm quruluşunun qarşılıqlı şəxsi əlaqələrinə uyğun gəlmirdi; burjuaziya feodalizm quruluşunu dağıtmış və onun xərabələri üzərində burjua ictimai quruluşunu azad rəqabət, bir yerdən başqa yerə hərəkət etmək azadlığı, əmtəə sahibləri üçün hüquq bərabərliyi səltənəti, — müxtəsər, bütün burjua məziyyətləri səltənətini yaratmışdır. Kapitalist istehsal üsulu indi azad inkişaf edə bilərdi. Buxar və yeni iş maşınları köhnə manufakturanı iri sənayeyə çevirdiyi zamandan etibarən burjuaziyanın idarəsi altında yaradılmış məhsuldar qüvvələr keçmişdə eşidilməmiş bir sürətlə və misli görünməmiş bir ölçüdə inkişaf etməyə başladı. Lakin bir zaman manufaktura və onun təsiri altında təkmilləşmiş olan sənətlər sexlərin feodal buxovları ilə toqquşduğu kimi, özünün yüksək inkişaf pilləsində iri sənaye də kapitalist istehsal üsulunun bu iri sənayeni tıxadığı dar çərçivə ilə toqquşur. Yeni məhsuldar qüvvələr, bu qüvvələrdən istifadə etməyin burjua formasını artıq ötüb keçmişdir. Məhsuldar qüvvələrlə istehsal üsulu arasındakı bu toqquşma, heç də ilk insan günahı ilə ilahi ədalət arasındakı toqquşma kimi yalnız insanların başlarında yaranan bir toqquşma deyildir; əksinə, bu ixtilaf gerçəklikdə, obyektiv surətdə, bizdən kənarda, hətta öz fəaliyyəti ilə onu yaradan adamların da iradə və ya davranışından asılı olmadan mövcuddur. Müasir sosializm, bu real toqquşmanın təfəkkürdəki inikasından, ən əvvəl isə bundan bilavasitə zərər çəkən sinfin,— fəhlə sinfilin başındakı ideal inikasından başqa bir şey deyildir.

Bəs bu toqquşma nədən ibarətdir?

Kapitalist istehsalı meydana gələndən əvvəl, yəni orta əsrlərdə hər yerdə xırda istehsal var idi və bunun əsasını istehsal vasitələri üzərində işçilərin xüsusi mülkiyyəti təşkil edirdi: kənddə azad və ya təhkimli xırda kəndlilərin əkinçiliyi, şəhərdə isə sənət. Əmək vasitələri–torpaq, əkinçilik alətləri, emalatxanalar, sənətkar alətləri–ayrı-ayrı şəxslərin əmək vasitələri olub ancaq təkbaşına işlədilmək üçün idi, deməli, zərurət üzündən xırda, cüzi və məhdud şəkildə qalırdı. Məhz buna görə də onlar, bir qayda olaraq, istehsalçının özünə məxsus olurdu. Kapitalist istehsal üsulunun və bu üsulu təmsil edən burjuaziyanın tarixi rolu da məhz bu dağınıq, xırda istehsal vasitələrini bir yerə toplayıb iriləşdirməkdən və onları müasir qüdrətli istehsal vasitələrinə çevirməkdən ibarət idi. XV əsrdən başlayaraq, istehsalın üç müxtəlif pilləsində: adi kooperasiya, manufaktura və iri sənaye dövründə burjuaziyanın bu rolu tarixən necə yerinə yetirdiyini Marks öz “Kapital” əsərinin IV bölməsində ətraflı təsvir etmişdir. Lakin, Marksın oradaca müəyyən etdiyi kimi, burjuaziya ayrı-ayrı adamların işlətdiyi istehsal vasitələrini ancaq insan kütləsinin birlikdə işlətdiyi ictimai istehsal vasitələrinə çevirmədən məhdud istehsal vasitələrini qüdrətli məhsuldar qüvvələrə çevirə bilməzdi. Əl cəhrəsi, əl toxuma dəzgahı, dəmirçi çəkici əvəzinə əyirici maşın, mexaniki toxuma dəzgahı, buxar çəkici meydana gəldi; ayrıca emalatxana əvəzinə yüzlərlə və minlərlə fəhlələrin birgə əməyini tələb edən fabrik meydana gəldi. İstehsal vasitələri kimi, istehsal özü də bir sıra dağınıq hərəkətlərdən bir sıra ictimai hərəkətlərə, məhsullar isə ayrı-ayrı şəxslərin məhsullarından ictimai məhsullara çevrildi. İndi fabrik və zavodlardan çıxan iplik, parça metal mallar bir çox fəhlənin birgə əməyinin məhsuludur və bunlar hazır şəklə düşmək üçün ardıcıl olaraq onların əlindən keçməli idi. Onların haqqında heç kəs ayrılıqda deyə bilməz: “Bunu mən qayırmışam, bu mənim məhsulumdur”.

Lakin əsas istehsal forması, cəmiyyətdə tədriclə, heç bir plan olmadan, kortəbii təşəkkül tapan əmək bölgüsündən ibarət olan yerdə bu əmək bölgüsü labüd olaraq məhsulları əmtəə formasına salır; bunların qarşılıqlı mübadiləsi, alınıb-satılması ayrı-ayrı istehsalçılara öz müxtəlif tələbatını ödəmək imkanı verir. Orta əsrlərdə də belə idi. Məsələn, kəndli əkinçilik məhsullarını sənətkara satır və ondan sənət məmulatı alırdı. Ayrı-ayrı istehsalçıların, əmtəə istehsalçılarının bu cəmiyyətinə yeni bir istehsal üsulu daxil oldu. Bu yeni istehsal üsulu bütün cəmiyyətdə kortəbii surətdə təşəkkül tapıb hökm sürən plansız əmək bölgüsü içərisində hər bir ayrıca fabrikdə plan üzrə təşkil olunmuş əmək bölgüsü yaratdı; ayrı-ayrı istehsalçıların istehsalı ilə yanaşı olaraq ictimai istehsal meydana gəldi. Bunların hər ikisinin məhsulları eyni bazarda və deməli, heç olmazsa, təqribən bərabər olan qiymətlərlə satılırdı. Lakin planlı təşkilat kortəbii surətdə təşəkkül tapan əmək bölgüsündən güclü çıxdı; ictimai əmək tətbiq edən fabrikdə məhsullar, dağınıq bir halda olan xırda istehsalçıların hazırladığı məhsullardan ucuz başa gəlirdi. Ayrı-ayrı istehsalçıların istehsalı bir-birinin ardınca bütün sahələrdən sıxışdırılıb çıxarılır, ictimai istehsal bütün köhnə istehsal üsulunu inqilabiləşdirir. Lakin ictimai istehsalın bu inqilabi xarakterini o qədər az başa düşürdülər ki, onu, əksinə olaraq, məhz əmtəə istehsalını gücləndirmək və genişləndirmək məqsədi ilə tətbiq edirdilər. Bu istehsal hələ özündən qabaq mövcud olan müəyyən əmtəə istehsalı və mübadiləsi vasitələri ilə: ticarət kapitalı, sənət və muzdlu əməklə bilavasitə əlaqədar olaraq meydana gəlmişdir. Bu istehsal özü, əmtəə istehsalının yeni forması kimi meydana gəldiyinə görə, əmtəə istehsalına xas olan mənimsəmə formaları həmçinin onun üçün də öz quvvəsini tamamilə mühafizə etmişdi.

Orta əsrlərdə inkişaf edən əmtəə istehsalı forması şəraitində əmək məhsulunun kimə çatmalı olduğu məsələsi hətta ortaya çıxa da bilməzdi. Bu məhsulu ayrıca istehsalçı adətən öz xammalından, çox zaman özünün istehsal etdiyi xammaldan, öz əmək vasitələri ilə, öz əli və ya öz ailə üzvlərinin əli ilə hazırlayırdı. Bu istehsalçının həmin məhsulu mənimsəməyə ehtiyacı yox idi; bu məhsul əslində onun özününkü idi. Deməli, məhsullar üzərində mülkiyyət hüququ istehsalçının öz əməyinə əsaslanırdı. Hətta özgənin köməyindən istifadə edilən yerdə də bu kömək, bir qayda olaraq, yalnız yardımçı rol oynayırdı və çox zaman onun əvəzi əmək haqqından əlavə, başqa yolla da verilirdi: sex şagirdi və usta əlaltısı, dolanmaqdan və ya muzd almaqdan daha çox öyrənmək və müstəqil usta adı almağa hazırlaşmaq məqsədi ilə işləyirdi. İndi isə istehsal vasitələrinin böyük emalatxanalarda və manufakturalarda təmərküzü başlandı, əslində bunların ictimai istehsal vasitələrinə çevrilməsi başlandı. Lakin bu ictimai istehsal vasitələrinə və məhsullara yenə də elə bir münasibət göstərməkdə davam edirdilər ki, bunlar guya əvvəlki kimi ayrı-ayrı şəxslərin istehsal vasitələri və məhsulları imiş. İndiyə qədər əmək vasitələrinin sahibi məhsulu, bir qayda olaraq, özününkü olduğu üçün mənimsəyirdisə və özgənin yardımçı əməyi istisna hal idisə, indi əmək vasitələrinin sahibi məhsulu mənimsəməkdə davam edirdi, halbuki bu məhsul daha onun məhsulu deyil, yalnız özgə əməyinin məhsulu idi. Beləliklə, ictimai əmək məhsulları, istehsal vasitələrini doğrudan da hərəkətə gətirənlər və bu məhsulları həqiqətən istehsal edənlər tərəfindən deyil, kapitalist tərəfindən mənimsənilməyə başlandı. İstehsal vasitələri və istehsal mahiyyət etibarı ilə ictimai şəkil aldı. Lakin bunlar elə bir mənimsəmə formasına tabe olaraq qalır ki, onun müqəddəm şərtini ayrı-ayrı istehsalçıların xüsusi istehsalı təşkil edir, deməli, burada hər kəs öz məhsulunun sahibidir və bu məhsulu bazara çıxarır. İstehsal üsulu mənimsəmə formasının müqəddəm şərtini məhv etdiyinə baxmayaraq, yenə də bu mənimsəmə formasına tabe olur (Burada izah etməyə ehtiyac yoxdur ki, mənimsəmə forması əvvəlki kimi qalırsa da, onun xarakteri yuxarıda göstərilmiş proses nəticəsində istehsalın xarakterindən heç də az dəyişilmir. Mən öz əməyimin məhsulunu, yoxsa özgə əməyinin məhsulunu mənimsəyirəm,–bu əlbəttə, olduqca müxtəlif olan iki mənimsəmə növüdur. Ötəri qeyd edək ki, özündə, rüşeym halında bütün kapitalist istehsal üsulunu ehtiva edən muzdlu əmək çox zamanlardan bəri mövcuddur, fərdi təsadüfi formada muzdlu əmək yüz illər ərzində köləliklə yanaşı olaraq mövcud olmuşdur. Lakin bu rüşeym, yalnız onun üçün lazım olan tarixi müqəddəm şərtlər yaranmış olduğu zaman inkişaf edib kapitalist isteheal üsuluna çevrilə bilərdi.). Yeni istehsal üsuluna kapitalist xarakteri verən bu ziddiyyətin özündə artıq zəmanəmizdəki bütün toqquşmaların rüşeymi vardır. Bütün həlledici istehsal sahələrində və iqtisadi cəhətdən hakim olan bütün ölkələrdə yeni istehsal üsulunun hökmranlığı daha mükəmməl bir şəkil aldıqca və bununla da fərdi istehsalçıların istehsalını cüzi qalıqlara müncər etdikcə, ictimai istehsal ilə kapitalistcəsinə mənimsəmənin bir araya sığmazlığı daha kəskin bir şəkildə meydana çıxmalı idi.

Gördüyümüz kimi, ilk kapitalistlər muzdlu əmək formasının hazırına gəlib çıxmışdılar. Lakin muzdlu əmək yalnız müstəsna və əlavə bir məşğələ, yardımçı bir peşə kimi, keçid halı kimi mövcud idi. Bəzən günəmuzd işə girən əkinçinin öz xüsusi torpaq parçası var idi ki, bu da bəd ayaqda onu dolandıra bilirdi. Sex qaydaları, bu günkü usta əlaltılarının sabah usta olmaları qayğısına qalırdı. Lakin istehsal vasitələri ictimai istehsal vasitələrinə çevrildikdə və kapitalistlərin əlində cəmləşdikdə, dərhal hər şey dəyişildi. Xırda fərdi istehsalçının istehsal vasitələri və məhsulları getdikcə qiymətdən düşürdü və onun kapitalist üçün muzdla işləməkdən başqa bir çarəsi qalmırdı. Əvvəllər istisna və yardımçı bir peşə şəklində mövcud olan muzdlu əmək, bütün istehsalda adi bir qayda və əsas forma oldu; əvvəllər yardımçı məşğələ olan muzdlu əmək indi işçinin yeganə fəaliyyətinə çevrildi. Hərdənbir muzdlu işə girən işçi ömürlük muzdlu fəhləyə çevrildi. Eyni zamanda feodalizm quruluşunun dağılması, feodal məiyyətlərinin buraxılması, kəndlilərin öz torpaqlarından qovulması və sairə nəticəsində də ömürlük muzdlu fəhlə kütləsi son dərəcə çoxaldı. Kapitalistlərin əlində cəmləşdirilmiş istehsal vasitələri ilə, öz iş qüvvəsindən başqa hər şeydən məhrum olan istehsalçılar arasında tam bir ayrılıq əmələ gəldi. İctimai istehsal ilə kapitalistcəsinə mənimsəmə arasındakı ziddiyyət proletariatla burjuaziya arasındakı antaqonizm şəklində meydana çıxır.

Biz gördük ki, kapitalist istehsal üsulu, öz məhsullarını mübadilə etmək vasitəsi ilə bir-biri ilə ictimai əlaqə saxlayan əmtəə istehsalçılarından, ayrı-ayrı istehsalcılardan ibarət cəmiyyət içərisinə girmişdir. Lakin əmtəə istehsalına əsaslanan hər bir cəmiyyətin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, həmin cəmiyyətdə istehsalçılar öz ictimai münasibətləri üzərindəki hökmranlığını itirirlər. Hər kəs, təsadüfən öz əlində olan istehsal vasitələri ilə və öz fərdi mübadilə tələbatı üçün təkbaşına istehsal edir. Heç kəs bilmir ki, onun istehsal etdiyi məhsuldan bazara nə qədər çıxacaqdır və bu məhsul ümumiyyətlə nə qədər istehlakçı tapa biləcəkdir; heç kəs bilmir ki, onun istehsal etdiyi məhsula həqiqətən tələbat vardırmı, onun istehsal xərcləri çıxacaqdırmı və ümumiyyətlə onun məhsulu satılacaqdırmı. İctimai istehsalda hərc-mərclik hökm sürür. Lakin hər bir başqa istehsal forması kimi, əmtəə istehsalının da daxilən ona xas olan və ondan ayrılmaz olan xüsusi qanunları vardır; həm də bu qanunlar, hərc-mərcliyə rəğmən, həmin hərc-mərcliyin özündə və onun vasitəsi ilə özünə yol açır. Bu qanunlar ictimai əlaqənin qalmış olan yeganə formasında, yəni mübadilədə təzahür edir və rəqabətin məcburi qanunları olaraq ayrı-ayrı istehsalçılara təsir göstərir. Deməli, bu qanunlar əvvəlcə hətta istehsalçıların özlərinə də məlum olmur və istehsalçılar onları yalnız tədricən, uzun təcrübə yolu ilə kəşf edə bilirlər. Deməli, bu qanunlar istehsalçıların istehsal formalarının özbaşına təsir göstərən təbii qanunları olmaq etibarı ilə istehsalçılardan asılı olmayaraq və onların əleyhinə olaraq özlərinə yol açır. Məhsul istehsalçılar üzərində hökmranlıq edir.

Orta əsrlərdəki cəmiyyətdə, xüsusən ilk əsrlərdə istehsal, başlıca olaraq, şəxsi istehlakın təmin olunmasına doğru yönəldilmişdi. İstehsal başlıca olaraq yalnız istehsalçının özünün və ailəsinin tələbatını ödəyirdi. Kənddə olduğu kimi şəxsi asılılıq münasibətləri mövcud olan yerdə isə istehsal, feodalın tələbatını da ödəyirdi. Deməli, burada heç bir mübadilə yox idi və məhsullar əmtəə xarakteri kəsb etmirdi. Kəndli ailəsi özünə lazım olan şeylərin, demək olar, hamısını: iaşə şeyləri kimi, alət və paltar da istehsal edirdi. Kəndli ailəsi, yalnız öz istehlakından və feodala verdiyi natural mükəlləfiyyətlərdən artıq istehsal etməyə başladığı zamandan etibarən satış məqsədi ilə istehsal etməyə başlamışdır; ictimai mübadiləyə buraxılan və satılmaq üçün nəzərdə tutulan bu artıq məhsul əmtəə olurdu. Şəhər sənətkarları, əlbəttə, lap əvvəldən mübadilə üçün istehsal etməli idilər. Lakin onlar da öz istehlakları üçün lazım olan şeylərin çox hissəsini şəxsi əməkləri ilə hazırlayırdılar; onların öz bostanları və kiçik tarlaları var idi, öz mal-qaralarını icma meşəsində otarırdılar, bu meşədən habelə tikinti üçün ağac və yandırmaq üçün odun aparırdılar; qadınlar kətan, yun və i.a. əyirirdilər. Mübadilə məqsədi ilə olan istehsal, əmtəə istehsalı hələ yenicə meydana gəlirdi. Buna görə də mübadilə məhdud idi, bazar məhdud idi, istehsal üsulu sabit idi, xarici aləmlə əlaqə cəhətdən məhəlli bir məhdudluq var idi, daxildə yerli birləşmə: kəndlərdə marka (Axırdakı əlavəyə bax. [Burada Engels "Marka" adlı öz əsərinə istinad edir. Red.]), şəhərlərdə sexlər var idi.

Əmtəə istehsalı genişləndikdə və xüsusən kapitalist isteheal üsulu meydana gəldikdə, əvvəllər mürgüləyən əmtəə istehsalı qanunları daha açıq və qəti fəaliyyət göstərməyə başladı. Köhnə əlaqələr sarsıdı, keçmiş maneələr dağıldı, istehsalçılar isə getdikcə daha çox dağınıq olan müstəqil əmtəə istehsalçılarına çevrilməyə başladılar. İctimai istehsaldakı hərc-mərclik aşkara çıxıb get-gedə daha kəskin xarakter almağa başladı. Halbuki ictimai istehsaldakı hərc-mərcliyi gücləndirmək üçün kapitalizmin istifadə etdiyi ən başlıca alət, hərc-mərcliyin tam əksi idi: bu alət, hər bir ayrıca istehsal müəssisəsində ictimai istehsal olan istehsalın getdikcə daha çox təşkil edilməsi idi. Kapitalist istehsal üsulu bu vasitənin köməyi ilə, köhnə dinc sabitliyi aradan qaldırdı. O hər bir sənaye sahəsinə soxulub köhnə istehsal metodlarını buradan qovub çıxarırdı. O sənət sahəsinə sahib olub köhnə sənəti məhv edirdi. Əmək meydanı dönüb döyüş meydanı oldu. Böyük çoğrafi kəşflər və onların ardınca gələn müstəmləkəçilik satış sahəsini qat-qat artırdı və sənətin manufakturaya çevrilməsini sürətləndirdi. Daha mübarizə ayrı-ayrı yerli istehsalçılar arasında getməklə qalmırdı; yerli çarpışmaların özü də böyüyüb millətlər arasında mübarizə miqyası, XVII və XVIII əsrlərdəki ticarət müharibələri miqyası almışdı. Nəhayət, iri sənaye və dünya bazarının əmələ gəlməsi bu mübarizəni ümumi bir mübarizəyə çevirdi və eyni zamanda eşidilməmiş dərəcədə kəskinləşdirdi. Ayrı-ayrı kapitalistlər arasındakı münasibətlərdə, habelə istehsalın bütöv sahələri arasındakı və bütöv ölkələr arasındakı münasibətlərdə ölüm-dirim məsələsi, onların təbii və ya süni surətdə yaradılmış əlverişli istehsal şəraitinə malik olmamalarından asılı olaraq həll edilir. Məğlub olanlar amansızlıqla aradan qaldırılır. Bu, Darvinin göstərdiyi ayrılıqda yaşamaq uğrunda mübarizə idi ki, on qat artıq şiddətlə təbiətdən cəmiyyətə keçirilmişdir. Heyvanların təbii vəziyyəti bəşər inkişafının zirvəsi kimi meydana çıxır. İctimai istehsal ilə kapitalistcəsinə mənimsəmə arasındakı ziddiyyət ayrı-ayrı fabriklərdə istehsalın təşkili ilə bütün cəmiyyətdə istehsalın hərc-mərcliyi arasındakı əkslik kimi təkrar edilir.

Kapitalist istehsal üsulunun öz mənşəyi üzündən həmin üsula xas olan ziddiyyətin bu hər iki təzahür formasında həmin istehsal üsulu dönmədən hərəkət edib hələ Furyenin onda kəşf etdiyi kimi “çıxılmaz bir dairə” yaradır. Lakin bu dairənin tədricən kicildiyini, istehsalın daha çox spiral xətlə hərəkət etdiyini və planetlərin hərəkəti kimi, onun da axırda mərkəzlə toqquşmalı olduğunu Furye öz dövründə, əlbəttə, hələ görə bilməzdi. İctimai istehsal hərc-mərcliyinin hərəkətverici qüvvəsi bəşəriyyətin əksəriyyətini tədriclə proletarlara çevirir, proletar kütlələri isə, istehsal hərc-mərcliyinə nəticə etibarı ilə son qoyacaqdır. İstehsalın sosial hərc-mərcliyinin həmin hərəkətverici qüvvəsi iri sənayedə tətbiq edilən maşınları daim təkmilləşdirmək imkanını hər bir ayrıca sənaye kapitalisti üçün məcburi bir qanuna çevirir, kapitalisti məhv olmaq təhlükəsi qarşısına qoyub ona öz maşınlarını arası kəsilmədən təkmilləşdirməyi əmr edən bir qanuna çevirir. Maşınların təkmilləşdirilməsi nəticəsində isə müəyyən miqdar insan əməyi artıq qalır. Əgər maşınların tətbiq edilməsi və yayılması maşında işləyən az miqdar fəhlənin əllə işləyən milyonlarla işçini sıxışdırıb aradan çıxarması demək idisə, maşınların təkmilləşdirilməsi maşınlarda işləyən fəhlələrin özlərinin getdikcə daha böyük miqdarının sıxışdırılıb aradan çıxarılması və son nəticədə kapitalın verdiyi orta tələb dərəcəsindən artıq çoxlu işçi qüvvəsi təklif edilməsi deməkdir. İşləməyən fəhlə kütləsi, hələ 1845-ci ildə dediyim kimi, sənaye üçün əsl ehtiyat ordusu ("İngiltərədə fəhlə sinfinin vəziyyəti", səh.) yaradır ki, bu ordu da istehsal tam sürətlə işlədiyi zaman onun sərəncamına verilir və hər bir canlanmadan sonra labüddən baş verən iflas nəticəsində küçəyə atılır; yaşamaq uğrunda fəhlə sinfi ilə kapital arasında gedən mübarizədə ağır bir daş kimi daim fəhlə sinfinin ayağından asılıb qalan bu ordu, əmək haqqının tənzimcisi vəzifəsini görərək, onu kapitalın tələbatına uyğun olan aşağı səviyyədə saxlayır. Beləliklə, belə çıxır ki, maşın, Marksın sözləri ilə desək, fəhlə sinfinə qarşı kapitalın əlində ən güclü bir döyüş vasitəsi olur, əmək aləti yaşayış vasitələrini daim fəhlənin əlindən alır və fəhlənin özü tərəfindən hazırlanmış məhsul dönüb onu əsarət altında saxlamaq üçün bir alət olur. Bu ona gətirib çıxarır ki, əmək vasitələrinə qənaət edilməsi, eyni zamanda, lap əvvəldən iş qüvvəsini amansızcasına israf etmək və normal əmək şəraitini vəhşicəsinə pozmaq olur; iş vaxtının qısaldılması üçün ən güclü vasitə olan maşın, kapitalın dəyərini artırmaqdan ötəri fəhlənin və onun ailəsinin bütün ömrünü potensial iş vaxtına çevirmək üçün ən etibarlı bir vasitə olur. Bax buna görə də fəhlə sinfinin bir hissəsinin həddən artıq əməyi onun digər hissəsinin tamamilə işsiz qalmasına səbəb olur, bütün dünyanı gəzib istehlakçı axtaran iri sənaye isə öz ölkəsində fəhlə kütlələrinin istehlakını ən aşağı aclıq səviyyəsi ilə məhdudlaşdırır, beləliklə də öz daxili bazarını sarsıdır. “Nisbi artıq əhalinin və ya sənaye ehtiyat ordusunun kapital yığımının miqdarı və gücü ilə müvazinətdə saxlayan qanun, fəhləni kapitala elə möhkəm bənd edir ki, heç Gefestin çəkici də Prometeyi qayaya zəncirlə belə möhkəm bənd edə bilməmişdi. Bu qanun kapital yığımına müvafiq surətdə yoxsulluğun artmasına səbəb olur. Deməli, bir qütbdə sərvət yığımı, eyni zamanda müqabil qütbdə, yəni öz məhsulunu kapital kimi istehsal edən sinfin olduğu tərəfdə yoxsulluq, əmək iztirabları, köləlik, cəhalət, kobudluq və mənəvi pozğunluğun artması deməkdir”. (Marks, "Kapital", səh. 671). Kapitalist istehsal üsulundan məhsulların başqa cür bölüşdürülməsini gözləmək, batareya elektrodlarının, batareya ilə birləşdirilmiş olduğu halda, suyu təhlil etməməsini və müsbət qütbə oksigen, mənfi qütbə isə hidrogen toplamamasını tələb etmək kimi bir şey olardı.

Biz gördük ki, müasir maşınların, ən yüksək dərəcəyə çatdırılmış təkmilləşmə qabiliyyəti, cəmiyyətdə istehsal hərc-mərcliyi üzündən məcburi bir qanuna çevrilir və bu qanun ayrı-ayrı sənaye kapitalistlərini öz maşınlarını daim yaxşılaşdırmağa və bunların məhsuldar qüvvəsini daim artırmağa məcbur edir. Öz istehsalının həcmini genişləndirmək üçün onların əlində olan felən sadəcə imkan da belə bir məcburi qanuna çevrilir. İri sənayenin çox böyük genişlənmə qabiliyyəti — bunun yanında qazların genişlənmə qabiliyyəti əsl uşaq oyuncağı kimi görünür — indi bu sənayeni həm keyfiyyət, həm də kəmiyyətcə genişləndirmək tələbi, heç bir əks təsirlə hesablaşmayan bir tələb kimi meydana çıxır. Bu əks təsiri isə istehlak, satış, iri sənaye məhsulları üçün olan bazarlar doğurur. Bazarların istər ekstensiv, istərsə intensiv genişlənmə qabiliyyəti isə daha az bir qüvvə ilə fəaliyyət göstərən bambaşqa qanunlarla müəyyən olunur. Bazarların genişlənməsi istehsalın genişlənməsi ilə ayaqlaşa bilmir. Münaqişə labud olur, həm də o, kapitalist istehsal üsulunun özünü partladıb dağıtmayınca həmin toqquşmanı həll edə bilməyəcəyinə görə, bu münaqişə vaxtaşırı baş verir. Kapitalist istehsalı yeni “çıxılmaz bir dairə” törədir.

Doğrudan da, birinci ümumi böhranın baş verdiyi 1825-ci ildən başlayaraq, bütün sənaye və ticarət aləmi, bütün mədəni xalqların istehsal və mübadiləsi, habelə bunların barbarlıq dövrünə məxsus az-çox əlavələri təqribən hər on ildən bir öz cığırından çıxır. Ticarət dayanır, bazarlar satıla bilməyən çoxlu məhsullarla dolur, nağd pul tədavüldən çıxıb yox olur, kredit kəsilir, fabriklər dayanır, fəhlələr yaşayış vasitələrindən məhrum olurlar, çünki onlar bu vasitələri həddindən artıq istehsal etmişlər; iflas ardınca iflas gəlir, hərrac ardınca hərrac gəlir. Durğunluq illərlə sürür, külli miqdarda məhsuldar qüvvə və məhsul israf və məhv edilir, bu hal yığılıb qalmış əmtəə kütlələri, nəhayət, az-çox aşağı salınmış qiymətə satılıncaya qədər, istehsal və mübadilə hərəkəti tədricən yenidən başlanıncaya qədər davam edir. Bu hərəkət yavaş-yavaş sürətlənir, addımlama ardınca yortma başlanır, yortma dalısınca sənaye dördnala çapır, bundan sonra sənayeni, ticarəti, krediti və ehtikarı əhatə edən və maneələr üzərindən atlanmağı tələb edən qızğın bir çapışma başlanır və ən qızğın çapışmalardan sonra sənaye, nəhayət, yenidən iflas uçurumuna yuvarlanır. Həm də bu hal daim təkrar olunur. Biz 1825-ci ildən bəri beş dəfə bu dövranı keçirmişik və indi bunu (1877-ci ildə) altıncı dəfədir ki, keçiririk. Bu böhranların xarakteri o qədər aydın nəzərə çarpır ki, Furye bu böhranların hamısının mahiyyətini qavrayaraq, bunların birincisini “crise plethorique”, bolluq böhranı adlandırmışdır.

Böhranlarda ictimai istehsal ilə kapitalistcəsinə mənimsəmə arasındakı ziddiyyət qarşısıalınmaz bir qüvvə ilə aşkara çıxır. Əmtəə tədavülü müvəqqəti olaraq dayanır; tədavül vasitəsi olan pul, tədavül üçün bir maneə olur, əmtəə istehsalı və tədavülünün bütün qanunları tərsinə fəaliyyət göstərir. İqtisadi toqquşma ən yüksək nöqtəsinə çatır: istehsal üsulu mübadilə üsuluna qarşı çıxır.

Fabriklər daxilində istehsalın ictimai qaydada təşkili elə bir inkişaf dərəcəsinə çatmışdır ki, cəmiyyətdə onunla yanaşı və onun üzərində duran istehsal hərc-mərcliyi ilə bir araya sığmır, — bu fakt kapitalların zorla təmərküzləşməsi sayəsində kapitalistlərin özləri üçün aydın olur, bu təmərküzləşmə isə böhranlar zamanı bir çox iri kapitalistlərin və daha çox miqdarda xırda kapitalistlərin var-yoxdan çıxması yolu ilə əmələ gəlir. Kapitalist istehsal üsulunun bütün mexanizmi özünün yaratmış olduğu məhsuldar qüvvələrin təzyiqi altında hərəkətdən qalır. O daha bütün istehsal vasitələri kütləsini kapitala çevirə bilmir; bu istehsal vasitələri işlənilmir, buna görə sənaye ehtiyat ordusu da fəaliyyətsiz qalmağa məcbur olur. İstehsal vasitələri, yaşayış vasitələri, kapitalın sərəncamında olan fəhlələr–bütün istehsal və ümumi rifah ünsürləri bol olur. Lakin bu “bolluq ehtiyac və məhrumiyyətlər mənbəyi olur” (Furye), çünki məhz o, istehsal vasitələrinin və yaşayış vasitələrinin kapitala çevrilməsinə mane olur. Zira kapitalizm cəmiyyətində istehsal vasitələri əvvəlcə kapitala, yəni insanın iş qüvvəsini istismar etmək alətinə çevrilmədən fəaliyyətə keçə bilməz. Bu vasitələrin kapitala çevrilməsi zərurəti bir tərəfdən fəhlələrlə, digər tərəfdən istehsal və yaşayış vasitələri arasında bir kabus kimi durur. Yalnız bu zərurət istehsalın maddi vasitələri ilə şəxsi vasitələrinin birləşməsinə mane olur; yalnız bu zərurət istehsal vasitələrinin hərəkət etməsinə, fəhlələrin isə işləyib yaşamasına mane olur. Deməli, bir tərəfdən, kapitalist istehsal üsulunun daha məhsuldar qüvvələri idarə etmək iqtidarında olmadığı aşkara çıxır. Digər tərəfdən, məhsuldar qüvvələr özləri getdikcə artan bir qüdrətlə bu ziddiyyəti məhv etməyə, bir kapital olmaq etibarı ilə onlara xas olan nə varsa hamısını özündən kənar etməyə, xarakteri etibarı ilə ictimai məhsuldar qüvvə olduqlarının felən qəbul edilməsinə çalışır.

Qüdrətlə artan məhsuldar qüvvələrin öz kapitalist xarakterinə göstərdiyi həmin əks təsir, onların ictimai təbiətinin etiraf edilməsi zərurətinin belə artması kapitalistlər sinfinin özünü məcbur edir ki, kapitalist şəraitində mümkün olduğu dərəcədə bu qüvvələrlə getdikcə daha tez-tez ictimai məhsuldar qüvvələr kimi rəftar etsin. Həm sənayedəki qızğınlıq dövrləri və bu dövrlərdə hədsiz şişirdilmiş kredit, həm də iri kapitalist müəssisələrini dağıdan iflasların özü, istehsal vasitələrinin böyük kütlələrinin, müxtəlif səhmdar cəmiyyətlərində gördüyümüz formada ictimailəşdirilməsinə səbəb olur. Bu istehsal və rabitə vasitələrindən bəziləri, məsələn, dəmir yollar, özlüyündə o qədər böyükdür ki, bunlar hər bir başqa kapitalist istismar formasını istisna edir. Müəyyən inkişaf pilləsində bu forma da kifayət etmir; müəyyən bir ölkənin eyni sənaye sahəsinin bütün iri istehsalçıları istehsalı tənzim etmək üçün birləşib bir “trest”, ittifaq düzəldirlər. Onlar istehsal edilməli olan şeyin ümumi miqdarını müəyyən edir, bunu öz aralarında bölür və əvvəlcədən müəyyən etdikləri satış qiymətini qəbul etdirirlər. İşdə ilk çətinlik baş verən kimi həmin trestlərin çox hissəsi dağıldığına görə, bu trestlər özləri daha çox təmərküz etmiş bir ictimailəşməyə səbəb olurlar: sənayenin bütöv bir sahəsi tam nəhəng bir səhmdar cəmiyyətinə çevrilir, ölkə daxilindəki rəqabət öz yerini həmin ölkə daxilində bu cəmiyyətin inhisarına tərk edir. Məsələn, 1890-cı ildə İngiltərənin qələvi istehsalında məhz belə olmuşdur, 48 iri fabrikin hamısı birləşdikdən sonra bu istehsal vahid bir mərkəzdən rəhbərlik edilən və 120 milyon marka kapitalı olan vahid bir cəmiyyətin əlinə keçdi.

Trestlərdə azad rəqabət inhisara çevrilir, kapitalizm cəmiyyətinin plansız istehsalı isə gələcək sosializm cəmiyyətinin planlı istehsalına təslim olur. Doğrudur, bu əvvəlcə kapitalistlər üçün yalnız faydalı və əlverişli olur. Lakin istismar özünün bu formasında o qədər aydın şəkil alır ki, dağılmalı olur. Heç bir xalq, trestlərin rəhbərlik etdiyi istehsala və bu trestlərdə kupon kəsməklə yaşayan kiçik bir dəstənin bütün cəmiyyəti aşkar istismar etməsinə uzun müddət dözməyə razı olmaz.

Necə olursa-olsun, trestlərlə və ya trestlərsiz kapitalizm cəmiyyətinin rəsmi nümayəndəsi olan dövlət, istehsala rəhbərlik etməyi öz öhdəsinə götürməyə məcburdur^{^[103]}. Hər şeydən əvvəl iri rabitə vasitələrini: poçt, teleqraf və dəmir yolları dövlət mülkiyyətinə çevirmək zərurəti meydana çıxır.

Əgər böhranlar burjuaziyanın müasir məhsuldar qüvvələri idarə etməyə daha qadir olmadığını göstərmişdisə, iri istehsal müəssisələri və rabitə vasitələrinin səhmdar cəmiyyətlərinin, trestlərin əlinə və dövlət mülkiyyətinə keçməsi burjuaziyanın bu məqsədə daha lazım olmadığını sübut edir. Kapitalistin bütün ictimai vəzifələrini indi muzdlu qulluqçular ifa edir. Kapitalist üçün bolluca gəlir götürməkdən, kupon kəsməkdən və birjada oynayıb bir-birinin kapitallarını ələ keçirməkdən başqa bir ictimai fəaliyyət qalmamışdır. Əvvəllər fəhlələri sıxışdırıb aradan çıxaran kapitalist istehsal üsulu indi kapitalistlərin özlərini də sıxışdırıb aradan çıxarır, doğrudur, hələlik onları sənaye üçün ehtiyat ordusu sırasına deyil, yalnız gərəksiz əhali sırasına salır.

Lakin məhsuldar qüvvələrin nə səhmdar cəmiyyətləri və trestlərin əlinə keçməsi, nə də dövlət mülkiyyətinə çevrilməsi bu qüvvələrin kapitalist xarakterini aradan qaldırmır. Bu, səhmdar cəmiyyətləri və trestlər barəsində tamamilə aydın görünür. Müasir dövlət isə yenə də yalnız elə bir təşkilatdır ki, onu burjua cəmiyyəti, kapitalist istehsal üsulunun ümumi xarici şərtlərini həm fəhlələrin, həm də ayrı-ayrı kapitalistlərin qəsdlərindən qorumaq məqsədi ilə özü üçün yaradır. Müasir dövlət hansı formada olursa-olsun öz mahiyyəti etibarı ilə kapitalist maşınıdır, kapitalistlərin dövlətidir, ideal bir məcmu kapitalistdir. Bu dövlət nə qədər çox məhsuldar qüvvəni öz mülkiyyətinə çevirsə, bir o qədər mükəmməl surətdə məcmu kapitalistə çevrilər və bir o qədər çox vətəndaşı istismar edər. Fəhlələr muzdlu fəhlə, proletar olub qalacaqlar. Burada kapitalist münasibətləri məhv edilmək deyil, əksinə ifrata, ən yüksək nöqtəyə çatdırılır. Lakin ən yüksək nöqtədə çevriliş baş verir. Məhsuldar qüvvələr üzərində dövlət mülkiyyəti münaqişəni həll etmir, amma onu həll etmək üçün rəsmi bir vasitəni, imkanı özündə ehtiva edir.

Münaqişənin həlli ancaq bundan ibarət ola bilər ki, müasir məhsuldar qüvvələrin ictimai təbiəti işdə təsdiq edilsin və deməli, istehsal, mənimsəmə və mübadilə üsulu istehsal vasitələrinin ictimai xarakterinə uyğunlaşdırılsın. Bu isə yalnız belə bir yolla ola bilər ki, ictimai üsuldan başqa heç bir digər üsulla idarə edilə bilməyəcək qədər inkişaf etmiş məhsuldar qüvvələri cəmiyyət, heç bir dolayı yolla getmədən açıqca öz ixtiyarına keçirsin. Bununla da istehsal vasitələrinin və məhsulların ictimai xarakterindən, yəni indi istehsalçıların öz əleyhinə çevrilib istehsal və mübadilə üsulunu vaxtaşırı sarsıdan və kor-koranə fəaliyyət göstərən təbiət qanunu kimi zor gücünə və dağıdıcılıqla özünə yol açan ictimai xarakterdən istehsalçılar tamamilə şüurlu istifadə edəcəklər və bu ictimai xarakter pozğunluq və vaxtaşırı iflaslar törədən səbəbdən dönüb ən güclü bir istehsal vasitəsi olacaqdır.

Biz ictimai qüvvələri dərk etmədikcə və bunlarla hesablaşmadıqca, təbii qüvvələr kimi onlar da kor-koranə, zorakı, dağıdıcı fəaliyyət göstərir. Lakin biz bunları dərk etdikdə, bunların fəaliyyətini, istiqamət və təsirini başa düşdükdə, bunları öz iradəmizə getdikcə daha çox tabe etmək və bunların vasitəsi ilə öz məqsədlərimizə çatmaq yalnız bizim özümüzdən asılıdır. Bu, xüsusən indiki qüdrətli məhsuldar qüvvələrə aiddir. Biz bunların təbiət və xarakterini başa düşməkdən təkidlə boyun qaçırdıqca — bunu başa düşməyə isə kapitalist istehsal üsulu və onun müdafiəçiləri mane olurlar, — məhsuldar qüvvələr bizim əksimizə, bizim əleyhimizə fəaliyyət göstərir, yuxarıda ətraflı göstərdiyimiz kimi, bizə hakim olur. Lakin onların təbiətini başa düşdüyümüz zaman onlar iblisanə hökmdar halından çıxıb birləşmiş istehsalçıların əlində itaətkar qula çevrilə bilər. Buradakı fərq, tufan zamanı ildırımlarda olan elektrikin dağıdıcı gücü ilə teleqraf aparatında və qövs lampasında özümüzə tabe etmiş olduğumuz elektrik arasındakı fərqin eynidir, yanğın ilə insana xidmət edən od arasındakı fərqin eynidir. Müasir məhsuldar qüvvələrlə, bunların, nəhayət, dərk edilmiş təbiətinə uyğun surətdə rəftar edildiyi zaman, istehsaldakı ictimai hərc-mərcliyin yerini həm bütövlükdə cəmiyyətin, həm də hər bir cəmiyyət üzvunün tələbatına uyğun olaraq istehsalın ictimai-planlı tənzimi tutacaqdır. Məhsulun əvvəlcə istehsalçını, sonra da həmçinin mənimsəyəni əsarət altına almasına səbəb olan kapitalist mənimsəmə üsulunun yerini o zaman, müasir istehsal vasitələrinin öz təbiətinə əsaslanan yeni mənimsəmə üsulu tutacaqdır; bir tərəfdən, istehsalı davam etdirmək və genişləndirmək vasitəsi olaraq məhsulların bilavasitə ictimai üsulla mənimsənilməsi, digər tərəfdən də yaşamaq və zövq almaq vasitəsi olaraq bunların bilavasitə fərdi üsulla mənimsənilməsi tutacaqdır.

Əhalinin böyük əksəriyyətini getdikcə daha çox proletarlara çevirən kapitalist istehsal üsulu, ölüm təhlükəsi qarşısında belə bir çevrilişi həyata keçirməyə məcbur olan bir qüvvə yaradır. İctimailəşdirilmiş iri istehsal vasitələrini getdikcə daha artıq bir dərəcədə dövlət mülkiyyətinə çevirməyə məcbur edən kapitalist istehsal üsulu özü bu çevrilişi etmək yolunu göstərir. Proletariat dövlət hakimiyyətini ələ alır və hər şeydən əvvəl istehsal vasitələrini dövlət mülkiyyətinə çevirir. Lakin bununla da o özünü proletariat olmaq etibarı ilə məhv edir, bütün sinfi fərqləri və sinfi əkslikləri, bununla birlikdə isə dövləti də bir dövlət olmaq etibarı ilə məhv edir. Keçmişdən ta indiyədək mövcud olan və sinfi əksliklər içərisində hərəkət edən cəmiyyətə dövlət, yəni istismarçı sinfin təşkilatı lazım olmuşdur ki, bu sinfin xarici istehsal şəraitini qorusun, deməli, xüsusən istismar edilən sinfi mövcud istehsal usulundan asılı olan əsarət (köləlik, təhkimçilik, ya feodal asılılığı, muzdlu əmək) şəraitində zorla saxlasın. Dövlət bütün cəmiyyətin rəsmi nümayəndəsi idi, onun zahiri bir şirkət halında birləşməsi idi, lakin dövlət yalnız ona görə belə olmuşdur ki, öz dövründə bütün cəmiyyəti təkbaşına təmsil edən bir sinfin dövləti idi: qədim zamanlar quldarların, yəni dövlət vətəndaşlarının, orta əsrlərdə feodal zadəganların dövləti idi, bizim zəmanəmizdə isə burjuaziyanın dövlətidir. Dövlət, nəhayət, doğrudan da bütün cəmiyyətin nümayəndəsi olduğu zaman öz-özünü gərəksiz edir. Əsarətdə saxlanılmalı olan heç bir ictimai sinif olmayacağı zaman, sinfi hökmranlıq aradan qalxacağı, hər kəsin öz yaşayışı uğrunda apardığı mübarizə, yəni indiki istehsal hərc-mərcliyindən doğan mübarizə daha aparılmayacağı zaman və bu mübarizədən irəli gələn toqquşma və təcavüzlər aradan qaldırılacağı zaman,— əsarətdə saxlanmalı heç kəs olmayacaq, əsarətdə saxlamaqdan ötrü xüsusi qüvvə olan dövlətə də ehtiyac qalmayacaqdır. Dövlətin bütün cəmiyyətin həqiqi nümayəndəsi kimi çıxış edib görəcəyi birinci iş, yəni istehsal vasitələrini cəmiyyət adından öz ixtiyarına keçirməsi işi, onun bir dövlət olaraq görəcəyi son müstəqil iş olacaqdır. Dövlət hakimiyyətinin ictimai münasibətlərə qarışması bir sahədə o birinin ardınca lüzumsuz olacaq və öz-özünə aradan qalxacaqdır. Şəxsləri idarə etmək əvəzinə şeylər idarə olunacaq və istehsal proseslərinə rəhbərlik ediləcəkdir. Dövlət “ləğv edilmir”, o ölüb gedir. “Azad xalq dövləti” ibarəsinə, yəni təşviqat vasitəsi kimi müəyyən vaxtadək mövcud olan, nəticə etibarı ilə isə elmi cəhətdən əsassız olan ibarəyə də bu nöqteyi-nəzərdən qiymət vermək lazımdır. Anarxist adlananların dövləti günü bu gün ləğv etmək tələbinə də məhz bu əsasla qiymət vermək lazımdır.

Kapitalist istehsal üsulu tarix səhnəsinə qədəm qoyduğu zamandan bəri, bütün istehsal vasitələrini cəmiyyətin öz ixtiyarına keçirməsini, həm ayrı-ayrı şəxslər, həm də bütöv sektalar çox vaxt gələcəyin az-çox dumanlı bir idealı şəklində təsəvvür etmişlər. Lakin bütün istehsal vasitələrini cəmiyyətin öz ixtiyarına keçirməsi üçün lazım gələn əməli şərait yetişdikdə, yalnız bu zaman onu etmək imkanı yarandı, o,— tarixi bir zərurət oldu. Hər bir başqa ictimai tərəqqi kimi, bu iş də, siniflərin mövcud olmasının ədalət, bərabərlik və sairəyə zidd olduğunu dərk etmək nəticəsində deyil, sadəcə olaraq sinifləri ləğv etmək arzusu nəticəsində deyil, müəyyən yeni iqtisadi şərait sayəsində həyata keçirilə bilir. Cəmiyyətin siniflərə, yəni istismar edən və istismar olunan, hakim və məzlum siniflərə bölünməsi–istehsalın əvvəllər cüzi inkişafının labüd nəticəsi idi. Məcmu ictimai əmək hamının ən zəruri yaşayış vasitələrindən azacıq artıq məhsul verdikcə və deməli, əmək cəmiyyət üzvlərinin böyük əksəriyyətinin bütün vaxtını və ya vaxtının çox hissəsini əlindən aldıqca, bu cəmiyyət labüd olaraq siniflərə bölünür. Yalnız icbari əməklə məşğul olan həmin böyük əksəriyyətlə yanaşı olaraq, bilavasitə məhsuldar əməkdən azad olan və cəmiyyətdə əməyi idarə etmək, dövlət işləri, məhkəmə, elm, incəsənət və i.a. kimi ümumi işlərlə məşğul olan bir sinif əmələ gəlir. Deməli, cəmiyyətin siniflərə bölünməsinin əsasını əmək bölgüsü qanunu təşkil edir. Lakin bu, siniflər əmələ gələrkən zorakılıq, soyğunçuluq, hiyləgərlik və aldadıcılığın tətbiq edilməsini əsla istisna etmir və hakimiyyəti ələ keçirmiş hökmran sinfin zəhmətkeş siniflər hesabına öz vəziyyətini möhkəmlətməsinə, habelə cəmiyyətə rəhbərlik etməyi kütlələri güclü istismar etməyə çevirməsinə mane olmamışdır.

Beləliklə, cəmiyyətin siniflərə bölünməsi tarixən müəyyən dərəcədə haqq qazansa da, bunu yalnız müəyyən dövrdə və muəyyən ictimai şəraitdə qazanır. Cəmiyyətin siniflərə bölünməsinə səbəb istehsalın kifayət etməməsi olmuşdu və müasir məhsuldar qüvvələr tamamilə inkişaf etdikdə, o da məhv ediləcəkdir. Doğrudan da, ictimai siniflərin ləğv edilməsi üçün elə bir tarixi inkişaf pilləsi lazımdır ki, orada təkcə bu və ya başqa bir müəyyən hakim sinfin mövcud olması deyil, habelə ümumiyyətlə hər hansı bir hakim sinfin mövcud olması, deməli, cəmiyyətin siniflərə bölünməsinin özü də anaxronizm olur, dövrü keçmiş bir şey kimi meydana çıxır. Deməli, siniflərin ləğv edilməsi üçün istehsalın elə bir yüksək inkişaf pilləsi lazımdır ki, burada isqehsal vasitələri və məhsulların, bunlarla da birlikdə siyasi hökmranlığın xüsusi bir ictimai sinif tərəfindən ələ keçirilməsi, təhsil və mənəvi rəhbərlik inhisarı nəinki lüzumsuz bir şey olur, hətta iqtisadi, siyasi və əqli inkişaf üçün bir maneə təşkil edir. İndi bu pillə əldə edilmişdir. Burjuaziyanın siyasi və əqli iflası hətta onun özü üçün də sirr deyildir, onun iqtisadi iflası isə müntəzəm surətdə hər on ildən bir təkrar olunur. Hər bir böhran zamanı cəmiyyət, istifadə edə bilmədiyi öz məhsuldar qüvvələrinin və məhsullarının ağırlığı altında əzilir və belə bir mənasız ziddiyyət qarşısında aciz qalır ki, istehsalçılar istehlak edə bilmir, çünki istehlakçılar çatışmır. Müasir istehsal vasitələrinə xas olan genişlənmə qüvvəsi kapitalist istehsal üsulunun vurmuş olduğu buxovları qırır. İstehsal vasitələrinin bu buxovlardan azad edilməsi məhsuldar qüvvələrin daim sürətlənən fasiləsiz inkişafı üçün və bunun sayəsində istehsalın özünün də əməli olaraq hədsiz dərəcədə artması üçün yeganə ilk şərtdir. Lakin bu kifayət deyildir. İstehsal vasitələrinin ictimai mülkiyyətə çevrilməsi nəinki istehsalın indi mövcud olan süni surətdə ləngidilməsini aradan qaldırır, habelə məhsuldar qüvvələrin və məhsulların birbaşa israf və məhv edilməsini də aradan qaldıracaqdır, zira hazırda bunların israf və məhv edilməsi istehsalın zəruri peykidir və böhranlar zamanı ən yüksək dərəcəyə çatır. İstehsal vasitələrinin ictimai mülkiyyətə çevrilməsi, bundan əlavə, indi hökmranlıq edən siniflərin və onların siyasi nümayəndələrinin hədsiz cah-cəlalını və israfçılığını aradan qaldırmaq yolu ilə cəmiyyət üçün xeyli istehsal vasitələri və məhsullar qoruyub saxlayır. İctimai istehsal yolu ilə cəmiyyətin bütün üzvləri üçün tamamilə kafi və gündən-günə daha da yaxşılaşan maddi həyat şəraitini təmin etmək imkanından başqa, onların fiziki və mənəvi qabiliyyətlərinin tam azad inkişaf etməsini və tətbiq olunmasını da təmin etmək imkanı ilk dəfə olaraq indi əldə edilmişdir, həm də indi o, həqiqətən əldə edilmişdir^{^[104]}.

Elə ki, cəmiyyət istehsal vasitələrini öz ixtiyarına keçirdi, əmtəə istehsalı və bununla birlikdə məhsulların istehsalçılar üzərindəki hökmranlığı da aradan qaldırılacaqdır. İctimai istehsal daxilindəki hərc-mərcliyin yerini istehsalın planlı, şüurlu təşkili tutur. Hər kəsin öz yaşayışı uğrunda apardığı mübarizə aradan qalxır. Bununla da insan indi–müəyyən mənada həmişəlik olaraq–heyvanat aləmindən ayrılır və vəhşi həyat şəraitindən həqiqətən insan həyatı şəraitinə keçir. İnsanları əhatə edən və bu vaxta qədər onlara hakim olan həyat şəraiti indi insanların hökmranlığı və nəzarəti altına keçir, insanlar cəmiyyətdə öz birliyinin ağası olmağa başladıqlarına görə, ilk dəfə təbiətin həqiqi və şüurlu hökmdarı olurlar. İnsanların öz ictimai fəaliyyətlərinin qanunları bu vaxta qədər onlara yad olan, onlara hakim olan təbiət qanunları kimi onlara qarşı dururdusa, indi bu qanunlar insanlar tərəfindən işə tamamilə bələd olaraq tətbiq ediləcək və bununla da onların hökmranlığına tabe olacaqdır. İnsanların cəmiyyətdə birliyi bu vaxta qədər təbiət və tarixin zorla qəbul etdirdiyi bir şey kimi onlara qarşı dururdusa, indi bu, onların öz xüsusi azad işi olur. İndiyədək tarixə hakim olan obyektiv, yad qüvvələr, insanların öz nəzarəti altına düşür. Yalnız bu zamandan etibarən insanlar tamamilə şüurlu olaraq öz tarixlərini özləri yaratmağa başlayacaqlar, yalnız o zaman onların hərəkətə gətirdiyi ictimai səbəblər yüksək və getdikcə artan bir dərəcədə onların arzu etdiyi nəticələri də verəcəkdir. Bu isə bəşəriyyətin zərurət səltənətindən azadlıq səltənətinə sıçraması deməkdir.

Nəticə olaraq, şərh etdiyimiz inkişaf gedişinə qısaca yekun vuraq:

I. Orta əsrlər cəmiyyəti: Xırda fərdi istehsal. İstehsal vasitələri fərdi surətdə istifadə etmək üçündür, buna görə də onlar bəsitdir və kobuddur, xırdadır, az təsirlidir. Məhsullar istehsalçının özünün və ya onun feodal ağasının bilavasitə istehlak etməsi məqsədilə istehsal edilir. Yalnız, həmin istehlakdan əlavə istehsal bilavasitə istehlakdan artıq olduğu yerdə, bu artıq məhsul satılmalı olur və mübadilə edilir: deməli, əmtəə istehsalı yalnız əmələ gəlmək prosesindədir; lakin artıq bu zamanda da əmtəə istehsalı ictimai istehsal hərc-mərcliyini rüşeym halında özündə ehtiva edir.

II. Kapitalist inqilabı: Sənayedə, əvvəlcə sadə kooperasiya və manufaktura vasitəsi ilə çevriliş əmələ gəlir. Bu vaxta qədər dağınıq halda olan istehsal vasitələri böyük emalatxanalarda təmərküzləşir və beləliklə də onlar fərdi istehsal vasitələrindən ictimai istehsal vasitələrinə çevrilir, lakin bu çevrilmə ümumiyyətlə və bötüvlükdə hələ mübadilə formasına toxunmur. Köhnə mənimsəmə formaları qüvvədə qalır. Kapitalist meydana çıxır: o, istehsal vasitələrinin mülkiyyətcisi sifəti ilə məhsulları da mənimsəyir və bunları əmtəəyə çevirir. İstehsal ictimai bir iş olur; mübadilə və bununla birlikdə məhsulların mənimsənilməsi isə fərdi bir iş, ayrı-ayrı şəxslərin işi olaraq qalır: ictimai əməyin məhsulunu ayrıca kapitalist mənimsəyir. Müasir cəmiyyəti bürümüş olan və iri sənayedə xüsusilə aşkara çıxan bütün ziddiyyətlərin irəli gəldiyi əsas ziddiyyət də məhz budur.

a) İstehsalçının istehsal vasitələrindən ayrılması. Fəhlənin ömrü boyu muzdla işləməyə məhkum edilməsi. Proletariatla burjuaziya arasında əkslik.

b) Əmtəə istehsalı üzərində hökmranlıq edən qanunların fəaliyyətinin getdikcə daha çox aşkara çıxması və güclənməsi. Qarşısı alınmaz rəqabət mübarizəsi. Hər bir ayrıca fabrikdə işlərin ictimai təşkili ilə bütövlükdə istehsalda olan ictimai hərc-mərclik arasındakı ziddiyyət.

c) Bir tərəfdən maşınların təkmilləşdirilməsi rəqabət üzündən hər bir ayrıca fabrikçi üçün məcburi qanuna çevrilir və eyni zamanda fəhlələrin daim daha çox sıxışdırılıb fabriklərdən çıxarılmasına səbəb olur: sənaye üçün ehtiyat ordusu meydana gəlir. Digər tərəfdən: istehsal hədsiz dərəcə genişlənir ki, bu da hər bir fabrikçi üçün məcburi rəqabət qanunu olmuşdur. Hər iki tərəfdən — məhsuldar qüvvələr misli eşidilməmiş dərəcədə inkişaf edir, təklif tələbdən artıq olur, ifrat istehsal baş verir, bazarlar ağzına qədər dolur, hər on ildən bir böhranlar təkrar olunur, çıxılmaz bir dairə əmələ gəlir: bir yanda istehsal vasitələri və məhsullar artıqlıq edir, o biri yanda işsiz qalan və yaşayış vasitələri olmayan fəhlələr artıqlıq edir. Lakin istehsal və ictimai rifahın bu iki vasitəsi birləşə bilmir, çünki kapitalist istehsal forması məhsuldar qüvvələrin fəaliyyət göstərməsi, məhsulların isə dövr etməsi üçün bunların əvvəlcə mütləq kapitala çevrilməsini tələb edir, buna isə onların məhz artıqlığı mane olur. Bu ziddiyyət böyüyüb mənasızlıq dərəcəsinə çatır: istehsal üsulu mübadilə formasına qarşı çıxır. Beləliklə, burjuaziyanın öz ictimai məhsuldar qüvvələrini idarə etməyə daha qadir olmadığı aşkara çıxır.

d) Məhsuldar qüvvələrin ictimai xarakter daşıması qismən etiraf edilir, bunu kapitalistlər özləri də etiraf etməyə məcbur olurlar. İri istehsal və rabitə orqanizmləri əvvəlcə səhmdar cəmiyyətlərinin, sonra da trestlərin, daha sonra isə dövlətin mülkiyyətinə çevrilir. Burjuaziya lüzumsuz bir sinif olur; indi onun bütün ictimai vəzifələrini muzdlu qulluqçular ifa edir.

III. Proletar inqilabı, ziddiyyətlərin həll olunması: proletariat ictimai hakimiyyəti ələ alır və burjuaziyanın əlindən çıxan ictimai istehsal vasitələrini bu hakimiyyət gücünə bütün cəmiyyətin mülkiyyətinə çevirir. Bu tədbirlə proletariat, məhsuldar qüvvələri, kapital olmaq etibarı ilə bu vaxta qədər onlara məxsus olan bütün xassələrindən azad edir və bunların ictimai təbiətinin inkişafına tam sərbəstlik verir. Bu vaxtdan etibarən qabaqcadan düşünülmüş plan əsasında ictimai istehsal mümkün olur. İstehsalın inkişafı, bundan sonra müxtəlif ictimai siniflərin mövcud olmasını anaxronizm halına salır. İctimai istehsal hərc-mərcliyi nə dərəcədə aradan qalxırsa, dövlətin də siyasi nüfuzu eyni dərəcədə ölüb gedir. Nəhayət öz şəxsi ictimai varlığının ağası olmuş insanlar bunun da nəticəsində təbiətin ağası, öz-özlərinin ağası — azad insanlar olurlar.

Müasir proletariatın tarixi vəzifəsi — dünyanı azadlığa çıxaran bu qəhrəmanlıq işini görməkdən ibarətdir. Proletar hərəkatının nəzəri ifadəsi olan elmi sosializmin vəzifəsi — çevrilişin tarixi şəraitini və bununla birlikdə bu çevrilişin öz təbiətini tədqiq etməkdən və beləliklə də bu qəhrəmanlıq işini görməli olan indiki məzlum sinfə, onun öz işinin şərait və təbiətini izah etməkdən ibarətdir.

1880-ci il. F. Engels

Kitabda Adı Çəkilən Şəxslər Haqqında

Anaksaqor Klazomenli (eramızdan əvvəl təx. 500-428) — qədim yunan materialist filosofu.

Aristotel (eramızdan əvvəl 384-322) — qədim dövrün böyük mütəfəkkiri; fəlsəfədə materializm ilə idealizm arasında tərəddüd edirdi; quldarlar sinfinin ideoloqu.

Arkrayt, Riçard (1732-1792) — İngiltərədə sahibkar; İngiltərədə başqaları tərəfindən edilən bir sıra ixtiraların patentlərini mənimsəmişdir.

Baböf, Qraxk (əsl adı Fransua Noeldir) (1760-1797) — Fransa inqilabçısı, utopik bərabərçilik kommunizminin görkəmli nümayəndəsi, “bərabərlər” qəsdinin təşkilatçısı.

Baklend, Uilyam (1784-1856) — ingilis geoloqu və keşişi, öz əsərlərində geoloji məlumatları bibliya əfsanələri ilə əlaqələndirməyə çalışırdı.

Bebel, Avqust (1840-1913) — beynəlxalq və alman fəhlə hərəkatının görkəmli xadimi, 1867-ci ildən Alman fəhlə cəmiyyətləri ittifaqının rəhbəri, I İnternasionalın üzvü, 1867-ci ildən reyxstaqın deputatı, alman sosial demokratiyasının banilərindən və rəhbərlərindən biri, Marks və Engelsin dostu və silahdaşı; II İnternasionalın xadimi.

Bekon, Frensis, baron Verulamski (1561-1626) — məşhur ingilis filosofu, ingilis materializminin banisi.

Bernşteyn, Eduard (1850–1932) – alman sosial-demokratiyasının və II İnternasionalın ifrat opportunist qanadının lideri, təftişçilik və reformizmin nəzəriyyəçisi. Bernşteyn kapitalizm şəraitində fəhlələrin iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırmağa yönəldilən islahatlar uğrunda mübarizəni fəhlə hərəkatının əsas vəzifəsi elan etmiş, belə bir opportunist formul irəli sürmüşdü: “Hərəkat – hər şey, son məqsəd – heçdir”.

Bismark, Otto, knyaz (1815-1898) — Prussiya və Almaniya dövlət xadimi və diplomatı, Prussiya yunkerlərinin nümayəndəsi; Prussiyanın nazir-prezidenti (1862-1871), Almaniya imperiyasının kansleri (1871-1890).

Bolinqbrok, Henri (1678-1751) — ingilis deist filosofu və siyasi xadimi, torilər partiyasının liderlərindən biri.

Böme, Yakov (1575-1624) — alman sənətkarı, filosof-mistik.

Brayt, Con (1811-1889) — ingilis fabrikçisi, fritreder, taxıl qanunları əleyhinə cəmiyyətin banilərindən biri; 60-cı illərin axırlarından etibarən liberallar partiyasının liderlərindən biri; liberal hökümətlərində bir-sıra nazir vəzifələri daşımışdır.

Brentano, Luyo (1844-1931) — alman vulqar burjua iqtisadçısı, kateder-sosializmin başlıca nümayəndələrindən biri.

Ciffen, Robert (1837-1910) — ingilis burjua iqtisadçısı və statistikaçısı, maliyyə məsələləri üzrə mütəxəssis, ticarət nazirliyində statistika departamentinin rəisi.

Darvin, Çarlz Robert (1809-1882) — dahi ingilis təbiətşünası, elmi təkamül biologiyasının banisi.

Dekart, Rene (1596-1650) — görkəmli fransız dualist filosofu, riyaziyyatçı və təbiətşünas.

Demokrit (eramızdan əvvəl təx. 460 - təx. 370) — qədim Yunanıstanın böyük materialist filosofu, atomist nəzəriyyəsinin banilərindən biri.

Didro, Deni (1713-1784) — görkəmli fransız filosofu, mexanistik materializmin nümayəndəsi, ateist, fransız inqilabi burjuaziyasının ideoloqlarından biri, maarifçi, ensiklopedistlərin başçısı.

Dizraeli, Bencamin, qraf Bikonsfild (1804-1881) — ingilis dövlət xadimi və yazıçısı, tori, mühafizəkarlar partiyasının lideri, baş nazir (1868 və 1874-1880).

Doduell, Henri (1784-cü ildə vəfat etmişdir) — ingilis materialist filosofu.

Duns Skot, İohann (təx. 1265-1308) — orta əsr filosofu, sxolastik, orta əsrlərdə materializmin ilk ifadəsi olan nominalizmin nümayəndəsi; “Oksford əsəri” adlı sanballı əsərin müəllifi.

Dürinq, Yevgeni Karl (1833-1921) — alman eklektik-filosofu və vulqar iqtisadçısı, mürtəce xırda-burjua sosializminin nümayəndəsi; fəlsəfədə idealizmi, vulqar materializmi və pozitivizmi birləşdirirdi, metafizik idi; 1863-1877-ci illərdə Berlin universitetində privat-dosent olmuşdur.

Evklid (eramızdan əvvəl IV əsrin sonu - III əsrin əvvəli) — qədim Yunanıstanın görkəmli riyaziyyatçısı.

Engels, Fridrix (1820–1895) – Karl Marksın yoldaşı və köməkçisi olmuşdur. Marksizm nəzəriyyəsinin onunla birgə banisidir. Marksın bir neçə əsərinin həmmüəllifi olmaqla yanaşı, özünün bir çox əsəri ilə də marksizm nəzəriyyəsinə əhəmiyyətli töhfələr vermişdir.

Feyerbax, Lüdviq (1804-1872) — Marksdan əvvəlki dövrün böyük alman materialist filosofu.

Forster, Uilyam Eduard (1818-1886) — ingilis fabrikçisi və siyasi xadimi, liberal, parlament üzvü, İrlandiya işləri üzrə nazir (1880-1882); milli azadlıq hərəkatını amansızlıqla yatırmaq siyasəti yeridirdi.

Fridrix-Vilhelm III (1770-1840) — Prussiya kralı (1797-1840).

Furye, Şarl (1772-1837) — Böyük fransız utopik sosialisti.

Göte, İohann Volfhanq (1749-1832) — böyük alman yazıçı və mütəfəkkiri.

Hartli, David (1705-1757) — ingilis həkimi, materialist filosof.

Hegel, Georq Vilhelm Fridrix (1770-1831) — klassik alman fəlsəfəsinin ən görkəmli nümayəndəsi; obyektiv idealist.

Henrix VIII (1491-1547) — ingilis kralı (1509-1547).

Heraklit (eramızdan əvvəl təx. 540-480) — qədim yunanların görkəmli filosofu, dialektikanın banilərindən biri, kortəbii materialist.

Hobbs, Tomas (1588-1679) — görkəmli ingilis filosofu, mexanistik materializmin nümayəndələrindən biri.

Kalvin, Jan (1509-1564) — Reformasiyanın görkəmli xadimi, ibtidai kapital yığımı dövründə burjuaziyanın mənafeyini müdafiə edən protestantizm cərəyanlarından biri olan kalvinizmin banisi.

Kant, İmmanuil (1724-1804) — klassik alman fəlsəfəsinin banisi, idealist.

Karl I (1600-1649) — ingilis kralı (1625-1649), XVII əsr ingilis burjua inqilabı zamanı edam edilmişdir.

Karleyl, Tomas (1795-1881) — ingilis yazıçısı, tarixçi, qəhrəmanlara pərəstişkarlığı təbliğ edən idealist filosof, irticaçı romantizm mövqeyindən ingilis burjuaziyasını tənqid etmişdir; torilər partiyasına qoşulmuşdur; 1848-ci ildən sonra irticaçı.

Kartrayt, Edmund (1743-1823) — məşhur ingilis ixtiraçısı.

Kauard, Uilyam (təx. 1656-1725) — ingilis həkimi, materialist filosofu.

Kautski, Karl (1854–1938) — alman sosial-demokratiyasının və II İnternasionalın liderlərindən biri, əvvəllər marksist olmuş, sonralar marksizmə xəyanət etmiş, opportunizmin ən təhlükəli və zərərli növü olan sentrizmin ideoloqu olmuşdu. Onun yazdığı bir sıra əsərlər marksizmin təbliğində müsbət rol oynamışdı. Sonralar opportunizmin mövqelərinə keçir. Dünya imperialist müharibəsi zamanı Kautski sentrizm mövqelərində duraraq, sosial-şovinizmi beynəlmiləlçilik haqqında ibarələrlə pərdələyirdi. Mürtəce ifrat imperializm nəzəriyyəsinin müəllifidir. Oktyabr inqilabından sonra proletar inqilabına və fəhlə sinfinin diktaturasına qarşı açıq çıxış edirdi. V. İ. Lenin “Proletar inqilabı və xain Kautski” və başqa əsərlərində kautskiçiliyi məhvedici tənqid atəşinə tutmuşdur.

Kepler, İohann (1571-1630) — görkəmli alman astronomu, planetlərin hərəkəti qanununu kəşf etmişdir.

Kovalevski, Maksim Maksimoviç (1851-1916) — rus alimi və siyasi xadimi, burjua liberalı, ibtidai icma quruluşunun tarixinə dair bir sıra əsərlərin müəllifi.

Kollinz, Antoni (1676-1729) — ingilis materialist filosofu.

Kromvel, Oliver (1599-1658) — XVII əsr ingilis burjua inqilabı dövründə burjuaziyanın və burjualaşmış zadəganların başçısı, 1653-cü ildən etibarən İngiltərənin, Şotlandiyanın və İrlandiyanın lord-protektoru.

Laplas, Pyer Simon (1749-1827) — görkəmli fransı anatomu, riyaziyyatçısı və fiziki, Kantdan asılı olmadan günəş sisteminin qaz şəklində olan dumandan yaranması fərziyyəsini inkişaf etdirmiş və riyazi cəhətdən əsaslandırmışdır.

Lafarq, Pol (1842-1911) — beynəlxalq fəhlə hərəkatının görkəmli xadimi, marksizm təbliğatçısı, internasionalın baş şurasının üzvü, 1848-1849-cu illər inqilabının iştirakçısı, kommunistlərin Köln mühakiməsində (1852) müttəhimlərdən biri; 1846-cı ildən etibarən Londonda mühacir, alman fəhlələrinin London kommunist maarifçi cəmiyyətinin üzvü, İngiltərə Müstəqil fəhlə partiyasının banilərindən biri; Marks və Engelsin dostu və silahdaşı.

Libknext, Vilhelm (1826-1900) — alman və beynəlxalq fəhlə hərəkatının görkəmli xadimi; 1848-1849-cu illər inqilabının iştirakçısı, Kommunistlər ittifaqının və I İnternasionalın üzvü; alman sosial-demokratiyasının banilərindən və rəhbərlərindən biri; Marks və Engelsin dostu və silahdaşı.

Linney, Karl (1707-1778) — görkəmli İsveç təbiətşünası, bitki və heyvanların təsnifatı sisteminin yaradıcısı.

Lokk, Con (1632-1704) — görkəmli ingilis dualist filosofu, sensualist.

Lüter, Martin (1483-1546) — Reformasiyanın görkəmli xadimi, Almaniyada protestantlığın (lüterançılığın) banisi, alman bürgerlərinin ideoloqu.

Manners, Con Ceyms Robert (1818-1906) — ingilis dövlət xadimi, tori, sonralar mühafizəkar; parlament üzvü, mühafizəkarlar hökümətində dəfələrlə nazir vəzifəsini tutmuşdur.

Mantell, Gindeon Olsernon (1790-1852) — ingilis geoloqu və paleontoloqu, öz əsərlərində elmi məlumatları bibliya əfsanələri ilə birləşdirməyə çalışırdı.

Marks, Karl (1818–1883) — alman filosofu, marksizm nəzəriyyəsinin banisi, “Kapital” əsərinin müəllifidir. Əmək-dəyər, siniflər mübarizəsi nəzəriyyələrinin yaradıcısıdır.

Morelli (XVIII) — Fransada utopik bərabərçilik kommunizminin görkəmli nümayəndəsi.

Mudi, Duayt Liman (1837-1899) — Amerikada protestant kilsəsinin xadimi və təbliğçisi.

Münser, Tomas (təx. 1490-1525) — böyük alman inqilabçısı, Reformasiya və 1525-ci il kəndli müharibəsi dövründə kəndli-plebey cəbhəsinin başçısı və ideoloqu, utopik bərabərçilik kommunizmi ideyasını təbliğ edirdi.

Nyuton, İsaak (1642-1727) — böyük ingilis fiziki, astronomu və riyaziyyatçısı, klassik mexanikanın banisi.

Ouen, Robert (1771-1858) — böyük ingilis utopist sosialisti.

Plexanov, Georqi (1856–1918) — rus sosial-demokratiyasının banisi və marksist nəzəriyyəçi olmuşdur. Sonradan menşeviklərə qoşularaq bolşevik partiyasına müxalif olmuşdur.

Pristli, Cozef (1733-1804) — məşhur ingilis kimyaçısı, materialist filosof və tərəqqipərvər ictimai xadim.

Prudon, Pyer Jozef (1809-1856) — fransız publisisti, iqtisadçı və sosioloqu, xırda burjua ideoloqu, anarxizmin banilərindən biri.

Russo, Jan Jak (1712-1778) — görkəmli fransız maarifçisi, demokrat, xırda burjuaziya ideoloqu, deist filosof.

Sanki, Ayra David (1840-1908) — Amerikada prostant təbliğçisi.

Sen-Simon, Hanri (1760-1825) — böyük fransız utopist sosialisti.

Spinoza, Barux (Benedikt) (1632-1677) — görkəmli Hollandiya materialist filosofu, ateist.

Stüardlar — 1371-ci ildən Şotlandiyada və İngiltərədə hökmranlıq edən (1603-1649, 1660-1714) kral sülaləsi.

Uatt, Ceyms (1736-1819) — görkəmli ingilis ixtiraçısı, universal buxar mühərrikini quraşdırmışdır.

Veytlinq, Vilhelm (1808-1871) — Almaniyada fəhlə hərəkatının meydana gəldiyi dövrdə bu hərəkatın görkəmli xadimi, utopik bərabərçilik kommunizmi nəzəriyyəçilərindən biri.

Zikkingen, Frans fon (1481-1523) — Reformasiyaya qoşulmuş alman cəngavəri, 1522-1523-cü illərdə cəngavər üsyanının başçısı.

Zombart, Vaqner (1863-1941) — alman vulqar burjua iqtisadçısı; fəaliyyətinin başlanğıcında kateder-sosialist, sonralar alman imperializminin ideoloqu; ömrünün son illərində faşizm mövqeyinə keçmişdir.

^{^[1]} Engelsin “Sosializm: Utopik və Elmi” adlı kitabçasının ilk rus nəşri 1884-cü ildə Cenevrədə çıxdı – Redaktor.

^{^[2]} E Bernşteyn, Elmi sosializm necə mümkündür? (Berlin, 1901)

^{^[3]} Fransızca “ öz adınızdan danışın” mənasına gələn ifadə(tərc.)

^{^[4]} Baxın, məsələn, Manuscrits de Fourier (Paris, 1851), s.4, burada özünü Kepler və Nyutonla müqayisə edir. Həmçinin onun təlimlərinin ardıcılları tərəfindən ifşa edilməsinə də baxın. Onların hər birində sosial yenidənqurmanın praktiki planları Furyenin nəzəri kəşflərinə əsaslanır.

^{^[5]} Les Manuscrits de Fourier, s.14. Həmçinin Əsərlər tamamlanır, 4-cü cild (Paris, 1841), səh.3, 4, 5.

^{^[6]} Les Manuscrits de Fourier, s.17.

^{^[7]} Əsərlər tamamlandı, 4-cü cild, səh.121.

^{^[8]} Fransızca “İlahi Qüdrətin ümumbəşəriliyi üzərində düşünməyi unutdular” mənasına gələn ifadə-tərc.

^{^[9]} Manuscrits de Fourier, s.78.

^{^[10]} Məsələn, onun “A Development of Principles and Plans on which to Establish Selfporting Home-Colonies” əsərinə (London, 1841) və xüsusən də onun tərcümeyi-halı “The Life of Robert Owen Written by Self” əsərinə baxın. , 1-ci cild (London, 1857).

^{^[11]} Bax Yeni Konsept və s., s.65 – 66. Yeri gəlmişkən, bu fikir onun bütün əsərlərində təkrarlanır. [Robert Ouendən sitat gətiririk, məqalə, səh.114 – 15 – Redaktor.]

^{^[12]} Onun son dərəcə maraqlı məqaləsinə baxın: “Şeylərin təbiətində, Səadət əldə etmək üçün mütləq zərurət haqqında ki, Batil və Şər quruluşu Haqq və Xeyir sistemindən əvvəl olmalıdır”. Onun tərcümeyi-halının birinci cildi ayrıca kitab şəklində nəşr edilmişdir.

^{^[13]} Kommunist Partiyasının Manifestinin rusca nəşrinə mənim ön sözümə baxın. [Bax: Georgi Plexanov, Seçilmiş fəlsəfi əsərlər, 2-ci cild (Moskva, 1976), səh.427 – 73 – Redaktor.]

^{^[14]} Transsendental İdealizm Sistemi (Tübingen, 1800), s.422. Cf N Beltovun Tarixə monist baxışının inkişafı, s.

^{^[15]} Şellinq haqlı olaraq qeyd edir ki, “Azadlığa qarşı zərurət şüursuzdan başqa bir şey deyildir” (op cit, s.424).

^{^[16]} “Mən onları [həmvətənlərimin hərəkətlərini] qabaqcadan görməyə yalnız bir şərtlə ümid edə bilərdim ki, onları məni əhatə edən dünyanın bütün digər hadisələrini araşdırdığım kimi, yəni müəyyən səbəblərin zəruri nəticələri kimi araşdıra bilsəm. mənim üçün artıq məlumdur və ya məlum ola bilər. Başqa sözlə desək, mənim azadlığım o zaman boş söz olmazdı ki, onun şüuru qonşularımın sərbəst hərəkətlərinə səbəb olan səbəbləri anlamaqla müşayiət olunsun, yəni onları zərurilik aspektindən araşdıra bilsəm. Qonşularım da mənim öz hərəkətlərim haqqında belə deyə bilər. Amma bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, hər hansı bir konkret şəxsin azad (şüurlu) tarixi fəaliyyətinin mümkünlüyü, əgər azad insan hərəkətlərinin təməlində onu edənin başa düşə biləcəyi zərurət dayanmırsa, sıfıra endirilir.' (N Beltov , Tarixə monist baxışın inkişafı, s.106). [Bax: Georgi Plexanov, Seçilmiş fəlsəfi əsərlər, 1-ci cild (Moskva, 1974), səh.566 – Redaktor.]

^{^[17]} Baxın, N Beltov, op cit, s.101. [Bax: Georgi Plexanov, Seçilmiş fəlsəfi əsərlər, 1-ci cild (Moskva, 1974), səh.562 – Redaktor.]

^{^[18]} Onun Gələcəyin Fəlsəfəsinin Prinsipləri, səh.23-ə baxın.

^{^[19]} Daha ətraflı məlumat üçün “Neue Zeit”, noyabr 1891-ci ildə “Hegelin ölümünün altmış illiyi” adlı məqaləmə baxın. [Bax Georgi Plexanov, Seçilmiş fəlsəfi əsərlər, 1-ci cild (Moskva, 1974), səh.401-26 – Redaktor.]

^{^[20]} Karl Marks və Fridrix Engels, Seçilmiş əsərləri, 3-cü cild (Moskva, 1973), səh.133-34 – Redaktor.

^{^[21]} Böhm-Bawerk-in Positive Theorie des Kapitals əsərinin ingilis dilinə tərcüməsi nəşr olunduqda, İngilis burjua qəzetlərinin ən böyüyü olan The Times onu “marksist məktəbin istismar nəzəriyyələrinə qarşı ən yaxşı rədiyyə” kimi alqışladı. Burjua sosial sistemi tənəzzülə uğramışdır. Bununla paralel olaraq burjua elminin tənəzzülü də mövcuddur. Burjua ictimai münasibətlərini müdafiə edən burjua nəzəriyyəçiləri özlərini düşük sofistlər səviyyəsinə qədər alçaldırlar. (Aşağıdakıları keçərkən qeyd edə bilərik: Engels Marksın izafi dəyəri kəşf etdiyini deyərkən, onun fikrincə, Marksdan əvvəl heç bir iqtisadçının heç də bu mövzuda hər hansı bir fikri olmadığını demək istəmirdi. Marksın özü də özünün “Zur Kritik der Politischen Ökonomie” əsərində qeyd edirdi ki, hətta fiziokratlar da istehsalın hansı xüsusi sahəsində izafi dəyərin yarandığını müəyyən etməyə çalışmışlar. [Fiziokratlar - bir cərəyanın nümayəndələri 1750-ci illərdə Fransada yaranan burjua klassik siyasi iqtisadiyyatı Onlar xüsusi mülkiyyətin qeyri-məhdud hakimiyyətini elan etdilər, proteksionizmi rədd etdilər və ticarət və rəqabət azadlığını tələb etdilər. İzafi dəyər nəzəriyyələrinin tarixi üçün bu qiymətli materialın yalnız bir hissəsi Kautski tərəfindən xüsusi kitabda nəşr edilmişdir. [Bu kitab Karl Kautski tərəfindən 1905-1910-cu illərdə nəşr olunmuş Kapitalın 4-cü cildinə aiddir. Marks izafi dəyəri o mənada kəşf etdi ki, bu dəyər nəzəriyyələrinin uzun tarixi nəhayət onun iqtisadi nəzəriyyəsində bütün qeyri-müəyyənliklərdən və ziddiyyətlərdən azad olaraq tamamlandı.)

^{^[22]} Fransızca “Müharibənin ustadları” mənasına gələn başlıq-tərc

^{^[23]} 1875-ci ilin mayın 22-27-də Qotada keçirilən qurultayda alman fəhlə hərəkatında iki cərəyan — A. Bebel və V. Libknext tərəfindən başçılıq edilən Sosial-demokrat fəhlə partiyası (eyzenxaçılar) ilə lassalçı Ümumalman fəhlə ittifaqı birləşdi. Birləşmiş partiya Almaniya Sosialist fəhlə partiyası adını qəbul etdi. Bununla da alman fəhlə sinfi sıralarında parçalanma aradan qaldırıldı. Birləşmiş partiyanın Qota qurultayına təqdim edilən proqram layihəsini, Marks və Engels tərəfindən kəskin surətdə tənqid olunmasına baxmayaraq, qurultay çox cüzi düzəlişlərlə qəbul etdi. Red.

^{^[24]} Bimetallizm — qızıl və gümüş kimi iki valyuta ehiyatının eyni zamanda pul funksiyasını yerinə yetirdiyi pul sistemidir. Red.

^{^[25]} “Vorwärts” (“İrəli” — Almaniya Sosialist fəhlə partiyasının mərkəzi orqanı. 1876-cı il oktyabrın 1-dən 1878-ci il oktyabrın 27-dək Leypsiqdə çıxmışdır. Engelsin “Anti-Dürinq” əsəri qəzetdə 1877-ci il yanvarın 3-dən iyulun 7-dək çap olunmuşdur. Red.

^{^[26]} Engels M. M. Kovalevskinin 1890-cı ildə Stokholmda nəşr olunmuş “Tableau des origines et de l'évolution de la famille et de la propriété” (“Ailənin və mülkiyyətin mənşəyi və inkişafı oçerki”) və “İbtidai hüquq, I buraxılış. Qəbilə” M., 1866, əsərlərini nəzərdə tutub. Red.

^{^[27]} Müzakirə mərhələsindədir. Red.

^{^[28]} “Die Neue Zeit” jurnalında dərc olunan almanca mətnində girişin əvvəli “tənzim etməkdən ibarət olur” sözlərinədək atılmışdır. Red.

^{^[29]} Almanca mətndə “respektabelliyi” sözündən sonra “yəni Britaniya filisterliyi” sözləri əlavə edilmişdir. Red.

^{^[30]} Nominalistlər - orta əsr fəlsəfəsində ümumi növ anlaylarını real mövcud olan tək-tək şeyləri işarə etmək üçün yararlı olan adlar — insan təfəkkürünün və dilinin törətməsi hesab edən cərəyanın nümayəndələri. Orta əsr realistlərinin əksinə olaraq nominalistlər anlayışları şeylərin ilk surəti və yaradıcı mənbəyi rədd edirdilər. Beləliklə, onlar, şeyin birinci və anlayışın ikinci olduğunu qəbul edirdilər. Bu mənada nominalizm orta əsrlərdə materializmin birinci ifadəsidir. Red.

^{^[31]} Homeomeriyalar — keyfiyyətcə müəyyən olub, sonsuz bölünən ən kiçik maddi hissəciklərdir. Anaksaqor belə hesab edirdi ki, hemoemeryalar bütün varlığın əsasını təşkil edir və şeylərin bütün müxtəlifliyi bunların birləşməsi nəticəsində baş verir. Red.

^{^[32]} Almanca mətndə “materiyanın” sözündən sonra “Müqəddəs ailə”-dən götürülnən və ingiliscə nəşrində atılan aşağıdakı cümlə verilir: “Materiyanın ilkin formaları canlı, fərdiləşdirici, daxilən ona xas olan, spesifik fərqlər törədən mahiyyət qüvvələridir”. Red.

^{^[33]} “Qual” fəlsəfi cinasdır. “Qual” hərfiyyən bu və ya digər hərəkətə sövq edən əzab, əziyyət deməkdir; eyni zamanda da mistik Böme bu alman sözünə latınca olan “qualitas” (keyfiyyət) sözündən bir şey daxil edir; onun bəhs etdiyi “Qual” kənardan verilən əziyyətin əksinə olaraq, “Qual”a tabe olan şeyin, münasibətin və ya şəxsiyyətin özbaşına inkişafından meydana gələn, öz növbəsində həmin inkişafa səbəb olan fəal bir amildir. [Almanca mətndə Engels bu qeydi verməmişdir. Red.]

^{^[34]} Almanca mətndə, sonra ingiliscə nəşrində atılan aşağıdakı sözlər bərpa edilir: “Fiziki hərəkət mexaniki və ya riyazi hərəkətə qurban verilir”. Red.

^{^[35]} Deizm — allahı dünyanın şəksiz, əqli ilk səbəbi sayan, lakin təbiqəyin və cəmiyyətin həyatına onun müdaxilə etməsini inkar edən dini-fəlsəfi təlimdir. Red.

^{^[36]} 1851-ci ilin may-oktyabrında Londonda keçirilmiş ilk ümumdünya ticarət-sənaye sərgisi nəzərdə tutulur. Red.

^{^[37]} “Xilaskar ordu” — 1865-ci ildə İngiltərədə yaradılan və 1880-ci ildə hərbi qaydada (adı elə buradan götürülüb) yenidən təşkil edilən mürtəce dini-filantropik təşkilatdır. Bu təşkilat burjuaziyanın xeyli dərəcədə göstərdiyi yardımdan istifadə edərək bir çox ölkələrdə zəhmətkeçləri istismarçılara qarşı mübarizədən yayındırmaq üçün xeyriyyə təşkilatları şəbəkəsi yaratmışdı. Red.

^{^[38]} Almaniyada hazırlanmışdır. Red.

^{^[39]} Almanca mətndə “təsirli Lankaşir sözü ilə desək” sözləri atılmışdır. Red.

^{^[40]} “Mənim belə fərziyyəyə ehtiyacım olmadı”. Red.

^{^[41]} “Əvvəldə iş olmuşdur” (Göte. “Faust”. I hissə, üçüncü səhnə (Faustun kabineti)). Red.

^{^[42]} Almanca mətndə bu aforizm ingilis dilində verilmişdir: The proof of the pudding is in the eating. Red.

^{^[43]} Almanca məntdə “bunu biz yanlış əqli nəticə adlandırırıq” sözləri atılmışdır. Red.

^{^[44]} in abstracto — abstrakt şəkildə. Red.

^{^[45]} in concreto — konkret halda, təcrübədə. Red.

^{^[46]} Almanca mətndə “respektabelliyi” sözündən sonra “almanca filisterlik deyilən” sözləri əlavə edilmişdir. Red.

^{^[47]} Almanca mətndə “Briyaniya respektabelliyi” sözləri əvəzinə “Britaniya filisterinin respektabelliyi üçün” sözləri çap edilmdişdir. Red.

^{^[48]} Almanca mətndə bu yerdən başlayaraq “Yeni başlanğıc nöqtəsi yüksəlməkdə olan” sözləri ilə başlanan abzasadək Engelsin işlətdiyi “middle class”, “bourgeoisie” ifadələri “burgerlər” (“Bürgerthum”) termini ilə tərcümə edilmişdir; sonra o həmin ifadələri “burjuaziya” (“Bourgeoisie”) termini ilə tərcümə edir. Red.

^{^[49]} Almanca mətndə “uzun sürən” sözləri əvəzinə “böyük” çap edilmişdir. Red.

^{^[50]} Almanca mətndə “mərkəzi hakimiyyət” əvəzinə “mərkəzi imperiya hakimiyyəti” çap edilmişdir. Red.

^{^[51]} Almanca mətndə “knyazların” sözü əvəzinə “xırda alman knyazlarının” çap edilmdişdir. Red.

^{^[52]} Almanca mətndə “yomenrilər” sözü əvəzinə “orta kəndlilər (yoemenry)” çap edilmişdir. Red.

^{^[53]} Almanca mətndə “burjuaziyanın üsyanının” sözləri əvəzinə “burjua inqilabının” çap edilmişdir. Red.

^{^[54]} Almanca mətndə “bunu isə təkcə burjuaziya heç bir zaman edə bilməzdi” sözləri atılmışdır. Red.

^{^[55]} Almanca mətndə “elə bir nöqtədən çox uzaqlara getdi ki, bundan sonra özü davam gətirə bilmədi” sözləri əvəzinə “öz məqsədindən xeyli uzaqlara getdi” çap edilmişdir. Red.

^{^[56]} Almanca mətndə “respektabellər” sözü əvəzinə “filisterlər” çap edilmişdir. Red.

^{^[57]} 1688-ci il dövlət çevrilişi ingilis burjua tarixşünaslığında “şanlı inqilab” adı almışdı. Bu çevriliş nəticəsində İngiltərədə Stüardlar sülaləsi devrilmiş və başda Vilhelm Oranski olmaqlı konstitusiyalı monarxiya (1689) yaranmışdı. Bu monarxiya torpaq sahibləri aristokratiyası ilə iri burjuaziya arasında kompromisə əsasən yaradılmışdı. Red.

^{^[58]} Almanca mətndə burada və sonralar “middle class” ifadəsi, habelə “bourgeosie” ifadəsi “burjuaziya” termini ilə tərcümə edilir. Red.

^{^[59]} Qırmızı və Ağ qızıl güllər müharibəsi (1455-1485) — tac-taxt uğrunda mübarizə aparan iki ingilis feodal nəsli: gerbində ağ qızılgül təsvir edilən Yorklar və gerbində qırmızı qızılgül olan Lankasterlər nəsli nümayəndələri arasında müharibə. Yorkların ətrafında cənubun iqtisadi cəhətdən iri feodallarının bir hissəsi, rıtsarlar və şəhər əhalisi toplanmışdı; Lankasterlərə şimal qraflıqlarının feodal aristokratiyası kömək edirdi. Müharibə köhnə feodal nəsillərini demək olaar ki, tamamilə məhv etdi və hakimiyyət başına İngiltərədə mütləqiyyət quran Tudorların yeni sülaləsinin gəlməsi ilə başa çatdı. Red.

^{^[60]} Almanca mətndə “gəlirli və rahat yerlər” sözləri əvəzinə “vəzifələr, müftəxorluq yerləri və yüksək maaşlar” çap edilmişdir. Red.

^{^[61]} Almanca mətndə “yeni” sözündən sonra “allahsız” əlavə edilmişdir. Red.

^{^[62]} Yekəpər və bədniyyət camaatı. Hobbsun “Vətəndaş haqqında” kitabına onun müqəddiməsindən. Red.

^{^[63]} Ezoterik — məxfi, ancaq ariflər üçün təxsis edilmiş. Red.

^{^[64]} Kartezian fəlsəfəsi —XVII əsr filosofu Dekartın (latınca - Cartesius) ardıcıllarının təlimidir. Onlar, Dekartın fəlsəfəsindən materialist nəticələr çıxarırdılar. Red.

^{^[65]} “İnsan və vətəndaş hüquqları bəyənnaməsi” — Müəssislər məclisi tərəfindən 1789-cu ildə qəbul edilmişdi. Bəyənnamədə yeni burjua quruluşunun siyasi prinsipləri öz əksini tapmışdı. Bəyənnamə 1971-ci il Fransa konstitusiyasına daxil edilmişdi; onun əsasında 1793-cü ildə yakobinçi “İnsan və vətəndaş hüquqları bəyənnaməsi” tərtib olunmuşdu. Bu, Fransanın 1793-cü ildə milli konvent tərəfindən qəbul edilən birinci respublika konstitusiyasının əvvəlində verilmişdi. Red.

^{^[66]} Engels burada və aşağıda Napoleon məcəlləsi dedikdə I Napoleonun dövründə, 1804-cü ildə qəbul edilən və “Napoleon məcəlləsi” kimi məşhur olan təkcə Mülki məcəllənin deyil, beş məcəllədə (mülki məcəllə, mülki prosessual məcəllə, ticarət məcəlləsi, cinayət məcəlləsi, cinayət prosessual məcəllə) əks olunan bütün burjua hüquq sistemini geniş mənada nəzərdə tutur. Həmin məcəllələr I Napoleon dövründə, 1804-1810-cu illərdə qəbul olunmuşdu və Napoleon Fransası tərəfindən Qərbi və Cənub-Qərbi Almaniya əyalətlərində tətbiq edilmişdi və Reyn əyaləti 1815-ci ildə Prussiyaya birləşdikdən sonra da burada qüvvədə qalmaqda idi.

^{^[67]} London yazılır, Konstantinopol oxunur. Red.

^{^[68]} Söhbət seçki hüququ islahatından gedir, bu barədə qanun 1831-ci ildə İngiltərənin nümayəndələr palatasında qəbul edilmiş və 1832-ci ilin iyununda lordlar palatası tərəfindən təsdiq olunmuşdu. İslahat sənaye burjuaziyası nümayəndələri üçün parlamentə yol açmışdı. İslahar uğrunda mübarizədə başlıca qüvvə olan proletariat və xırda burjuaziya liberal burjuaziya tərəfindən aldadıldı və seçki hüququ əldə edə bilmədi. Red.

^{^[69]} Söhbət 1846-cı ilin iyununda taxıl qanunlarının ləğv edilməsi haqqında ingilis parlamenti tərəfindən qəbul edilən qanun layihəsindən gedir. Taxıl qanunları adlanan qanunlar xaricdən taxıl gətirilməsini məhdudlaşdırır, ya da qadağan edirdi. Bu, İngiltərəfə iri torpaq sahibləri olan lendlordların mənafeyinə uyğun olaraq tətbiq edilmdişdi. 1846-cı il qanununun qəbul edilməsi azad ticarət şüarı altında taxıl qanunlarına qarşı mübarizə aparan sənaye burjuaziyasının qələbəsi demək idi. Red.

^{^[70]} 1824-cü ildə kütləvi fəhlə hərəkatının təzyiqi altında ingilis parlamenti fəhlə ittifaqlarını (tred-yunionları) qadağan edən qanunu ləğv etməyə məcbur oldu. Red.

^{^[71]} Çartistlərin tələblərini ehtiva edən Xalq xartiyası 1838-ci il mayın 8-də parlamentə təqdim olunmaq üçün qanun layihəsi şəklində dərc olundu; layihə altı bənddən ibarət idi: ümumi seçki hüququ (21 yaşına çatan kişilər üçün), parlamentə hər il seçkiləri, gizli səsvermə, seçki dairələrinin bərabərləşdirilməsi, parlament deputatlığına namizədlər üçün əmlak senzlərinin ləğvi, deputatlara maaş verilməsi. Xalq xartiyasının qəbul olunması haqqında çartistlərin parlamentə verilən üç petisiyası 1839, 1841 və 1849-cu illərdə parlament tərəfindən rədd edilmişdi. Red.

^{^[72]}Taxıl qanunlarına qarşı cəmiyyət. 1838-ci ildə Mançestr fabrikçiləri Kobden və Brayt tərəfindən təsis edilmiş ingilis sənaye burjuaziyası təşkilatıdır. Tam ticarət azadlığı tələbini irəli sürən bu cəmiyyət fəhlələrin əmək haqqını aşağı salmaq, torpaq aristokratiyasının iqtisadi və siyasi mövqelərini zəiflətmək məqsədi ilə taxıl qanunlarının ləğv edilməsinə çalışırdı. Taxıl qanunları ləğv edildikdən sonra cəmiyyət pz fəaliyyətini dayandırdı. Red.

^{^[73]} Xalq xartiyasının qəbul edilməsi haqqında petisiyanı parlamentə vermək üçün çartistlərin Londonda 1848-ci ilin aprelin 10-na təyin etdikləri kütləvi nümayiş onun təşkilatçılarının qətiyyətsizliyi və tərəddüdü üzündən məğlubiyyətə uğradı. Mürtəce qüvvələr bu məğlubiyyətdən fəhlələr üzərinə hücum üçün, çartisstlərə qarşı cəza tədbirləri görmək üçün istifadə etdilər. Red.

^{^[74]}Lui Bonapart tərəfindən 1851-ci ilin dekabrın 2-də edilən dövlət çevrilişi nəzərdə tutulur. Bu çevriliş İkinci imperiyanın bonapartçı idarə üsulunun başlanğıcını qoydu. Red.

^{^[75]} Conatan qardaş — İngiltərənin Şimali Amerikadakı müstəmləkələrinin istiqlaliyyət uğrunda (1775-1783) apardıqları müharibə zamanı ingilislər tərəfindən şimali ameriakılalara verilən istehzalı ləqəbdir.

Revivalizm — protestant kilsəsində bir cərəyandır. XVIII əsrin birinci yarısında İngiltərədə meydana gəlmiş və Şimali Amerikada yayılmışdı; onun tərəfdarları dini təbliğat aparmaq və dindarların yeni icmalarını yaratmaq yolu ilə xristian dininin təsirini möhkəmlətmək və genişləndirmək istəyirdilər. Red.

^{^[76]} İşgüzarlıq münasibətlərində də milli-şovinist lovğalığı çox pis bir məsləhətçidir. Lap son zamanlara qədər adi bir ingilis fabrikçi öz dilindən başqa bir dildə danışmağı ingilis üçün alçaqlıq hesab edirdə və o dərəcəyə qədər lovğalanırdı ki, “yazıq” əcnəbilər İngiltərəyə köçüb gəlirlər və onu öz məhsullarını xaricdə satmaq zəhmətindən xilas edirlər. O heç fikir vermirdi ki, əksəri almanlardan ibarət olan bu əcnəbilər beləliklə Briyaniyanın xarici ticarətinin xeyli hissəsini — ixrac qədər idxalı da — öz əllərinə alırlar və ingilislərin bilavasitə xarici ticarəti yavaş-yavaş yalnız müstəmləkələrlə, Çin, Birləşmiş Ştatlar və Cənubi Amerika ilə edilən ticarətlə məhdudlaşmağa başlayır. O, buna daha az fikir verirdi ki, həmin almanlar xaricdəki başqa almanlarla ticarət edirdilər, xaricdəki almanlar isə az sonra bütün dünyada ticarəd koloniyalarından ibarət bütöv bir şəbəkə yaratmışlar. Qırx il bundan əvvəl Almaniya ixrac üçün ciddi istehsala başladıqda isə bu ticarət koloniyaları şəbəkəsi Almaniyanın belə qısa bir müddətdə taxıl ixrac edən ölkədən birinci dərəcəli sənaye ölkəsinə çevrilməsində ona çox gözəl xidmət etmiş oldu. Nəhayət, təqribən on il bundan əvvəl ingilis fabrikçisi təşvişə düşən zaman o öz səfirlərindən və konsullarından soruşmağa başladı ki, nə səbəbə o öz müştərilərini əlində saxlaya bilmir. Buna bir səslə belə cavab verirlər: 1) siz öz alıcınızın dilini öyrənmirsiniz, ondan isə tələb edirsiniz ki, sizin dildə danışdın və 2) siz nəinki öz alıcınızın tələbatını, vərdişlərini və zövqünü ödəməyə çalışmırsınız, hətta tələb də edirsiniz ki, o hələ sizin ingilis tələbatınızı, vərdişlərinizi və zövqünüzü qəbul etsin.

^{^[77]}1867-ci ildə İngiltərədə kütləvi fəhlə hərəkatının təzyiqi altında ikinci parlament islahatı keçirildi. İslahat uğrunda hərəkatda I İnternasionalın Baş Şurası fəal iştirak edirdi. İslahat nəticəsində İngiltərədə seçicilərin sayı iki dəfədən çox artdı, ixtisaslı fəhlələrin müəyyən hissəsi də seçki hüququ qazandı. Red.

^{^[78]} Almanca mətndə “mənzil” sözündən sonra “(ayrıca mənzil tutan hər kəsə şamil edilən)” sözləri əlavə olunmuşdur. Red.

^{^[79]} Kateder-sosializm — XIX əsrin 70-90-cl illərində burjua ideologiyasında olan cərəyanlardan biri, onun nümayəndələri — ilk növbədə alman universitetlərinin professorları — universitet kafedralarından )almanca Katheder) sosializm pərdəsi altında burjua reformizmini təbliğ edirdilər. Kateder-sosializmin nümayəndələri (A. Vaqner, Q. Şmoller, L. Brentano, V. Zombart və başqaları) iddia edirdilər ki, dövlət sinfin fövqündə duran təsisatdır, o düşmən sinifləri barışdırmağa və kapitalistlərin mənafeyinə toxunmadan tədricən “sosializm” təbliğ etməyə qadirdir. Onların proqramı fəhlələrin xəstəliyə və bədbəxt hadisələrə qarşı sığorta olunmasının təşkilindən, fabrik qanunvericiliyi sahəsində bəzi tədbirlərin həyata keçirilməsindən ibarət idi. Kateder-sosialistlər belə hesab edirdilər ki, yaxşı təşkil olunmuş həmkarlar ittifaqı olduqda, fəhlə sinfinin siyasi mübarizəsinə və siyasi partiyasına daha ehtiyac qalmır. Kateder-sosializmi təftişçiliyin ideya mənbələrindən biri olmuşdur. Red.

^{^[80]} Ritualizm (daha çox yayılmış adı pyuznizmdir) — XIX əsrin 30-cu illərində anqlikan kilsəsi daxilində meydana gələn cərəyandır, onun tərəfdarları anqlikan kilsəsində katolik ayinlərin cə katolisizmin bəzi ehkamlarını bərpa etməyə (onun adı da buradan götürülmüşdür) çağırırdılar. Red.

^{^[81]} Almanca mətndə “hər cür revivalizmi saxlamaq üçün” sözləri əvəzinə “mömin boşboğazlığının cürbəcür üsullarından istifadə etmək üçün” çap olunmuşdur. Red.

^{^[82]} Almanca mətndə “Britaniya respektabelliyi” sözləri əvəzinə “Britaniyanın respektabel filisterliyi” çap edilmişdir. Red.

^{^[83]} — ətsiz xörək. Red.

^{^[84]} — hərfiyyən bayramdan sonra, yəni iş-işdən keçdikdən sonra. Red.

^{^[85]} — ətalət qüvvəsidir. Red.

^{^[86]} Prolerar inqilabının yalnız eyni zamanda qabaqcıl kapitalist ölkələrində qalib gələ bilməsi və deməli, inqilabın bir ölkədə qələbə çalmasının mümkün olmaması haqqında çəxarılan ən mükəmməl surətdə 1847-ci ildə Engelsin “Kommunizm prinsipləri” əsərində ifadə edilmiş olan bu nəticə inhisarçı kapitalizmdən əvvəlki dövr üçün doğru idi. Yeni tarixi şəraitdə V. İ. Lenin özünün kəşf etmiş olduğu qanun — imperializm dövründə kapitalizmin iqtisadi və siyasi inkişafının qeyri-bərabərliyi qanununa əsaslanaraq belə bir yeni nəticəyə gəldi ki, sosialist inqilabının əvvəlcə bir neçə və ya hətta ayrılıqda götürülmüş bir kapitalist ölkəsində qalib gəlməsi mümkündür. Bu yeni nəticə ilk dəfə V. İ. Leninin “Avropa Birləşmiş Ştatları şüarı haqqında” adlı əsərində (1915) ifadə edilmişdir. Red.

^{^[87]} Fransa inqilabı haqqında, gör Hegel nə deyir: "Hüquq fikri, hüquq anlayışı dərhal özünü etiraf etdirdi, hüquqsuzluğun laxlamış dayaqları ona heç bir müqavimət göstərə bilmədi. Hüquq fikri konstitusiyanın əsasını təşkil etdi və indi hər şey ona əsaslanmalıdır. Göydə günəşin işıq saçdığı və planetlərin onun ətrafında hərləndiyi zamandan bəri insanın başı üstə durması, yəni fikrə əsaslanması və gerçəkliyi fikrə uyğun şəkildə qurması görünməmişdi. İlk dəfə Anaksaqor demişdi ki, dünyanı Nüs, ağıl idarə edir, lakin yalnız indi insan ilk dəfə olaraq etiraf etdi ki, fikir mənəvi gerçəkliyi idarə etməlidir. Bu, günəşin əzəmətli bir doğuluşu idi. Bütün düşünən vücudlar yeni dövrün başlanmasını sevinclə alqışladı. Bu zaman möhtəşəm bir vəcd hökm sürürdü, bütün aləmi ruh yüksəkliyi bürümüşdü, sanki ilk dəfə ilahi başlanğıc dünya ilə barışmışdı" (Hegel, "Tarix fəlsəfəsi", 1840, səh. 535).–Mərhum professor Hegelin, ictimai dayaqları yıxıb dağıdan belə bir təhlükəli təliminə qarşı sosialistlər haqqındakı qanunu23, nəhayət, işə salmaq vaxtı deyilmi?

^{^[88]} Anabaptistlər və ya perekreşençilər, bu təriqətin üzvləri adamları şüurlu yaşa çatdıqda ikinci dəfə xaç suyuna salmağı tələb etdiklərinə görə belə adlandırılırdılar.

^{^[89]} Engels "həqiqi levellerləri" (bərabərləşdiriciləri) və ya "dikgerləri" ("yer qazanları")–XVII əsr ingilis burjua iiqilabı dövründə kənd və şəhər əhalisinin ən yoxsul təbəqələrinin mənafeyini ifadə edən ifrat sol cərəyanın nümayəndələrini nəzərdə tutur. Onlar torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətini ləğv edilməsi tələbini irəli sürür, ibtidai bərabərləşdirici kommunizm ideyasını təbliğ edir, bu ideyaları icma torpaqlarının kollektiv surətdə əkilib becərilməsi yolu ilə həyata keçirməyə çalışırdılar.

^{^[90]} Engels hər şeydən əvvəl utopik kommunizm nümayəndələrinin əsərlərini — T.Morun "Utopiya" və T.Kampanellanın "Günəş şəhəri" əsərlərini nəzərdə tutur.

^{^[91]} Terror vaxtı — yakobinçilərin inqilabi-demokratik diktaturası dövrü (iyun 1793–iyul 1794-cü il).

^{^[92]} Direktoriya (beş direktordan ibarət idi, onlardan hər il biri yenidən seçilirdi) — Fransada 1795–1799-cu illərdə icraiyyə hakimiyyətinin rəhbər orqanı; demokratik qüvvələr əleyhinə terror rejimini müdafiə edir və iri burjuaziyanın mənafeyini güdürdü.

^{^[93]} XVIII əsrin axırlarında olmuş Fransa burjua inqilabının "Azadlıq. Bərabərlik. Qardaşlıq" şüarı nəzərdə tutulur.

^{^[94]}Nyu-Lanark (New Lanark)–Şotlandiyanın Lanark şəhəri yaxınlıqında pambıq əyirmə fabriki; yanında kiçik bir qəsəbəsi olan bu fabrik 1784-cü ildə yaradılmışdı.

^{^[95]} Yüz gün — I Napoleon imperiyasının qısa müddətli bərpa dövrü, bu dövr onün Elba adasına sürgündən Parisə qayıtdığı gündən–1815-ci il martın 20-dən həmin il iyunun 22-də ikinci dəfə hakimiyyətdən əl çəkməsinədək olan dövrüdür.

^{^[96]} 1815-ci il iyunun 18-də Vaterloo (Belçika) yaxınlığında I Napoleon ordusu Vellinqtonun komandanlıq etdiyi ingilis-holland qoşunları və Blüxerin komandan olduğu Prussiya ordusu tərəfindən məğlub edilmişdi.

^{^[97]} Bütün “Avropa qırmızı respublikaçılarının, kommunistlərinim və sosialistlərinin ünvanına” deyilmiş və 1848-ci il müvəqqəti Fransa hökumətinə, habelə “kraliça Viktoriyaya və onun məsul müşavirələrinə” göndərilmiş “Ağıllarda və praktikada inqilab” adlı müraciətdən.

^{^[98]} 1833-cü ilin oktyabrında Londonda Ouenin sədrliyi ilə kooperativ cəmiyyətləri və həmkarlar ittifaqlarının qurultayı olmuşdu, qurultayda rəsmən Böyük Britaniya və İrlandiya istehsallarının birləşmiş Böyük milli ittifaqı yaradılmışdı. Burjua cəmiyyəti və dövlət tərəfindən ciddi müqavimətə rast gələn İttifaq 1834-cü ilin avqustunda dağıldı.

^{^[99]} Engels əmək məhsullarının ədalətli mübadiləsi üçün olan bazarları nəzərdə tutur, bu bazarlar İngiltərənin müxtəlif şəhərlərində fəhlələrin ouençi kooperativ cəmiyyətləri tərəfindən yaradılmışdı; həmin bazarlarda əmək məhsulları əmək kağız pulu vasitəsilə mübadilə olunurdu. Bu pulun vahidi iş vaxtının bir saatı idi. Lakin bu muəssisələr tezliklə iflasa uğradı.

^{^[100]} Prudon 1848–1849-cu illər iiqilabı zamanı mübadilə bankı təşkil etmək üçün cəhd göstərdi. Onun “Banque du peuple” (Xalq bankı) 1849-cu il yanvarın 31-də Parisdə yaradılmışdı. Bank iki aya yaxın yaşadı. Fəaliyyətə başlamadan iflasa uğradı. Aprelin əvvəlində bank bağlandı.

^{^[101]} Adını Misir şəhəri İskəndəriyyədən almış (Aralıq dənizi sahilindədir) eramızdan əvvəl III əsrdən eramızın VII əsrinə qədər olan dövr nəzərdə tutulur, İskəndəriyyə o zamankı beynəlxalq təsərrüfat əlaqələrinin ən böyük mərkəzlərindən biri idi. İskəndəriyyə dövründə bir sıra elmlər: riyaziyyat və mexanika (Evklid və Arximed), coğrafiya, astronomiya, anatomiya, fiziologiya və sair elmlər çox inkişaf etmişdi.

^{^[102]} Bibliya. Matfey incili, 5-ci surə, 37-ci ayə. Red.

^{^[103]} Mən "məcburdur" deyirəm, çünki həqiqətən istehsal və ya rabitə vasitələri səhmdarlar cəmiyyətlərinin idarə edə bildiyi həddi aşarsa və bunların dövlətləşdirilməsi iqtisadi cəhətdən labüd olarsa, yalnız bu halda–hətta bunu müasir dövlət edərsə–bu iş iqtisadi tərəqqi olar, bütün məhsuldar qüvvələrə cəmiyyətin özünün sahib olması yolunda atılan yeni bir addım olar. Lakin son zamanlarda, Bismark dövlətləşdirmə yoluna atıldığı vaxtdan bəri xüsusi bir saxta sosializm meydana gəlmişdir ki, bu da bəzi yerlərdə xüsusi bir könüllü nökərçilik şəkli alaraq, hər bir dövlətləşdirməni, hətta Bismarkın dövlətləşdirməsini də ağına-bozuna baxmadan sosialistcəsinə dövlətləşdirmə adlandırır. Əgər dövlət tütün inhisarı sosializmdirsə, onda Napoleon ilə Metternix də, şübhəsiz, sosializmin baniləri sırasına salınmalıdırlar. Belçika dövləti ən adi siyasi və maliyyə mülahizələri ilə başlıca dəmir yolları özü çəkməyə başladıqda; müharibə baş verəcəyi halda Prussiyanın mühüm dəmir yollarını muharibənin tələblərinə uyğunlaşdırmaq və bunlardan müharibə üçün istifadə etmək işini yalnız asanlaşdırmaq məqsədi ilə, dəmir yol məmurlarını tərbiyələndirmək və onları hökumətə itaətlə səs verən bir sürüyə çevirmək məqsədi ilə, başlıcası isə parlamentdən asılı olmayan yeni bir gəlir mənbəyi əldə etmək məqsədi ilə Bismark azacıq da iqtisadi zərurət olmadığı halda, bu yolları dövlət mülkiyyətinə çevirdikdə,–butün bunlar heç də sorializmə doğru nə bilavasitə, nə də dolayı yolla, nə şüurlu, nə də şüursuz olaraq atılan bir addım deyildi. Yoxsa kral “Seehandlung”-u, kral çini qab manufakturası və hətta orduda olan rota dərzixanaları, yaxud otuzuncu illərdə III Fridrix-Vilhelm zamanı hansı bir əllamənin isə hətta ciddi surətdə təklif etdiyi... fahişəxanaların dövlətləşdirilməsi də sosialist müəssisələri hesab olunmalıdır!

^{^[104]} Bir neçə rəqəm, hətta kapitalizm zülmü altında da müasir istehsal vasitələrinin son dərəcə böyük genişlənmə qabiliyyətinə malik olduğu haqqında təxmini təsəvvür oyada bilər. Ciffenin ən yeni hesablamalarına görə, Böyük Britaniya və İrlandiyanın bütün sərvətlərinin ümumi məçmusu yuvarlaq ədədlə göstərildikdə bu qədər idi:

1814-cü ildə 2200 milyon funt sterlinq = 44 milyard markaya

1865-ci ildə 6100 milyon funt sterlinq =122 milyard markaya

1875-ci ildə 8500 milyon funt sterlinq =170 milyard markaya

Böhranlar zamanı istehsal vasitələri və məhsulların məhv edilməsinə gəldikdə isə, alman sənayeçilərinin ikinci konqresində (1878-ci il fevralın 21-də Berlində) müəyyən edilmişdi ki, son böhran zamanı təkcə alman dəmir qayıran sənayesinin ümumi zərəri 455 milyon markaya çatmışdı.