Phê bình sách Sapiens của tác giả Yuval Noah Harari

Harari khẳng định rằng trong phần lớn lịch sử nhân loại, kinh tế là trì trệ. Cuối cùng, một ý tưởng về “niềm tin vào tương lai” – tức là tín dụng xuất hiện, và được tăng cường bởi những kết quả cụ thể của “tư tưởng vĩ đại” ấy. Thế rồi Adam Smith xuất hiện cùng với “gợi ý” cách mạng của ông về lợi nhuận có thể được tái đầu tư vào sản xuất hay vì đem tích trữ. Cứ như là điều đó không phải là kết quả của sự phát triển của quan hệ sở hữu tư bản mà thay vào đó nó được “đưa vào” bằng năng lực tư duy. Trong tầm nhìn của ông ta, “Một phần chủ yếu của kinh tế chủ nghĩa tư bản hiện đại là sự xuất hiện của một nguyên tắc đạo đức mới, theo đó lợi nhuận phải được tái đầu tư vào sản xuất.” (Harari 2018, tr391)

Nếu như lợi nhuận từ việc tái đầu tư cho sản xuất là một lựa chọn đơn giản, người ta có thể hỏi tại sao giai cấp tư bản lại ngồi lên hàng nghìn tỉ đô-la của cải không được đem đi đầu tư và trữ lượng khổng lồ không được sử dụng. Biết bao người dân thiếu thốn thậm chí những thứ thiết yếu nhất cho cuộc sống như vậy, chắc chắn là của cải “phải” được đầu tư trở lại cho sản xuất. Vấn đề là ở chỗ đầu tư vào sản xuất chỉ là phương tiện chứ không phải mục đích – một cách thức để gia tăng lợi nhuận. Nếu như việc đầu tư ấy không mang lại lợi nhuận, các nhà tư bản sẽ không đầu tư. Vấn đề chỉ đơn giản như vậy.

Những người Marxist giải thích rằng chủ nghĩa tư bản không chỉ là một “ý tưởng tốt đẹp” mà nhân loại đã khơi gợi lên rồi thực hiện nó. Thay vào đó, nó xuất hiện trên cơ sở của những quan hệ kinh tế và xã hội cụ thể đã hội tụ ở một thời điểm cụ thể và ở một nơi chốn cụ thể, cái mà, một lần nữa do những điều kiện lịch sử ngẫu nhiên, đã có thể nở rộ và cuối cùng thì lan tỏa khắp thế giới.

Có phải nền văn minh là một sai lầm?

Tiếp theo “lược sử loài người”, Harari đặt câu hỏi về điều gì đã tạo nên nhân loại, và chúng ta thừa hưởng được gì từ giai đoạn lịch sử trước đây. Xuyên suốt cuốn sách, ông ta khẳng định rằng nền văn minh chỉ là một sự tình cờ, và, với mức độ khổ đau mà con người hôm nay đang phải trải qua, nền văn minh có thể là một sai lầm. Một chủ đề khác hay được lặp lại là “lịch sử không có công lý”, nó cho rằng lịch sử chẳng qua chỉ là một chuỗi những nỗ lực không có khuôn mẫu của con người nhằm gia tăng sức mạnh của chúng ta trước tự nhiên, trong quá trình giành giật hạnh phúc một cách vô ích thì phá hoại luôn cả bản thân chúng ta lẫn môi trường của chúng ta.

Ông ta thừa nhận một cách đúng đắn rằng những cải thiện trong những đo đạc có tính thực nghiệm về mức sống không tự động mang lại nhiều hạnh phúc hơn. Nhưng khi không thể nhận ra đó là kết quả của sự tha hóa cố hữu trong chủ nghĩa tư bản, ông ta liên hệ sự bất hạnh và tha hóa với tiến bộ và bản thân nền văn minh. Như ông viết trong lời kết ảm đạm cho cuốn sách:

“Lịch sử đã cho thấy sự gia tăng ồ ạt trong sức mạnh của con người không hẳn đã nâng cao hạnh phúc của từng Sapiens … Chúng ta đã tiến lên từ những chiếc xuồng đi sông, đến thuyền có mái chèo, đến tàu hơi nước, đến tàu con thoi – không ai biết chúng ta sẽ đi tới đâu. Chúng ta mạnh mẽ hơn bao giờ hết, nhưng gần như không biết làm gì với tất cả sức mạnh đó.” (Harari 2018, tr523-524)

Harari không thể nhận thức được tính hiện đại mà thiếu sự tha hóa, hay đúng hơn, tính hiện đại mà thiếu chủ nghĩa tư bản. Đối với ông, chúng là như nhau. Từ quan điểm của ông ta, về căn bản tồn tại một lựa chọn phân đôi giữa sống ý nghĩa và tự chủ với sống trong xã hội công nghiệp hóa. Dưới chủ nghĩa tư bản cảm giác ấy có mặt ở khắp mọi nơi, bởi vì con người đã tích lũy năng lực và sức mạnh công nghệ to lớn, nhưng lại không rõ nên sử dụng nó như thế nào. Dưới chủ nghĩa xã hội, tiến bộ trong công nghệ sẽ được dẫn lối bởi quyết định dân chủ của đa số, cho phép một cuộc sống tự chủ thực sự cùng với sự nâng cao mức sống một cách nhanh chóng.

Còn đối với khẳng định của ông ta rằng “lịch sử không có công lý”, những người Marxist đồng ý rằng không có một tiến trình đã được xác định từ trước cho lịch sử. Tuy nhiên, chúng tôi hoàn toàn không đồng ý với ý tưởng cho rằng không tồn tại sợi chỉ xuyên suốt sự phát triển của lịch sử. Những người Marxist giải thích rằng lịch sử rốt cuộc được thúc đẩy về phía trước bởi đấu tranh giai cấp và bởi sự biến đổi ở hình thức sản xuất nền tảng của xã hội. Tiến bộ to lớn trong năng suất của nhân loại vài thế kỷ qua đã đặt nền móng cho một thế giới sung túc, và không còn cảnh túng thiếu vật chất dẫn đến nghèo đói và khổ đau. Như Friedrich Engels đã giải thích: “Những con người vừa mới tách khỏi giới súc vật thì trong tất cả mọi mặt cơ bản cũng đều không tự do chẳng khác gì bản thân súc vật, nhưng mỗi bước tiến lên trên con đường văn minh lại là một bước tiến tới tự do.”³

Cuốn sách Sapiens là một ví dụ hoàn hảo về một cách nhìn bi quan và bất lực của những người không thể hiểu tại sao, ở một thế giới với tiềm năng không thể tin nổi, chúng ta lại sống trong đau khổ triền miên. Harari thấy chỉ có những con người tổ chức một cách bừa bãi xoay quanh những “huyền thoại” và đang lao đầu vào thảm họa và chán nản tập thể. Những người Marxist nhận ra rằng chúng ta đang sống trong thời đại mà tự do nhân loại thực sự là khả thi trong cuộc đời chúng ta. Chúng ta lạc quan chỉ ra con đường cách mạng để thoát khỏi tình cảnh hóc búa này và nêu bật tiềm năng về một thế giới no đủ cho tất cả mọi người – với điều kiện nhân loại phải phá bỏ những giới hạn mà con người tạo ra trong chủ nghĩa tư bản.