Nhà nước và hiến pháp

Marx đưa ra quan điểm này trong cuốn sách Ngày 18 Tháng Sương mù của Louis Bonaparte. Ông nói “tất cả các cuộc cách mạng [trước đây] đã hoàn bị bộ máy [nhà nước] đó chứ không đập tan nó”. Nói cách khác, cuộc cách mạng chính trị của Solon năm 594 TCN và những cuộc cách mạng tư sản ở Anh, ở Pháp và ở những nơi khác, cải biến nhà nước và tổ chức vũ trang của nó, nhưng không mang lại thay đổi một cách căn bản nào hết. Nhà nước dưới chế độ tư bản vẫn là vũ khí thống trị giai cấp trực tiếp giống như dưới chế độ phong kiến, tuy nó được trau chuốt, “hoàn bị”, và thích hợp hơn với nhiệm vụ của nó, tức là bảo vệ lợi ích của giai cấp tư sản chứ không phải của địa chủ phong kiến.

Nếu chúng ta soi xét kỹ lưỡng chúng ta có thể thấy rằng nhà nước ngày nay là công cụ được trau chuốt và hoàn bị nhất của giai cấp thống trị. Nó được cột chặt vào lợi ích của tư bản bằng hàng ngàn sợi dây. Những cánh cửa quay bỉ ổi giữa doanh nghiệp và chính phủ đảm bảo cho bộ trưởng và các công chức dễ dàng lách qua những người kiểm soát của chính phủ và những công ty mà họ có bổn phận phải giám sát. Những kẻ vận động hành lang cho doanh nghiệp lớn đe dọa và hối lộ để buộc chính phủ phải hành động vì lợi ích của tư sản. Tòa án, nhà tù, cảnh sát và quân đội được sử dụng để bảo vệ quyền sở hữu tư nhân của người giàu, trong khi quyền của người nghèo về nhà cửa và thực phẩm thì bị bỏ qua.

Chung qui là, vai trò của hiến pháp hiện đại chỉ đơn giản làm đẹp với “kiểm tra và cân đối” vẫn cùng một bộ máy nhà nước đã được sử dụng làm vũ khí trong cuộc đấu tranh giai cấp kể từ lúc nó khởi phát.

Tất cả điều đó đặt ra một số câu hỏi. Trước hết tại sao luật hiến pháp lại phát sinh? Phải chăng Solon ở Athens và Oliver Cromwell, lãnh đạo của Cách mạng Anh, chỉ tình cờ có những tư tưởng tương tự nhau về hiến pháp cho dù họ xa cách nhau 2000 năm? Và tại sao giai cấp thống trị lại cho phép nhà nước một cách chính thức và hợp pháp tách bản thân nó khỏi những kẻ mà vì lợi ích của chúng vận hành bằng phương thức “kiểm tra và cân đối”, thay vì tiếp tục dùng hình thức áp bức không cần giấu giếm của một giai cấp ngày lên một giai cấp khác?

Câu trả lời là luật hiến pháp không đơn thuần là một ý tưởng thông minh bất chợt xuất hiện từ giấc mơ. Hình thức cũng như nội dung của nó là không thể tách rời khỏi trao đổi hàng hóa và sự phát triển của hình thức sản xuất tư bản.

Từ hàng hóa đến hiến pháp

Sự sản xuất ra các sản phẩm cho thị trường, Marx gọi là sản xuất hàng hóa, là hình thức sản xuất thống trị và là nền tảng kinh tế dưới chế độ tư bản.

Để hiểu sản xuất hàng hóa và trao đổi Marx xem xét những vấn đề liên quan tới giá trị và lao động trong nhiều tập sách nhỏ, sách và diễn văn về kinh tế tư bản. Nhưng có một phần cơ bản về trao đổi hàng hóa có liên quan đến luật pháp cũng được Marx khảo sát, tuy có ngắn gọn hơn. Hàng hóa, một khi đã được sản xuất ra, chỉ có thể hiện thực hóa giá trị chứa đựng bên trong nó nếu như nó được trao đổi ở thị trường. Nhưng một hàng hóa nào đó không thể tự nó trao đổi – nó cần con người có ý thức để thực hiện hành vi trao đổi, hoặc nói cách khác nó đòi hỏi phải có một người chủ sở hữu hợp pháp. Điều đó có nghĩa là khái niệm quyền lợi hợp pháp của sở hữu cá nhân là một thành phần gắn liền với sản xuất hàng hóa.

Marx giải thích điểm này trong Quyển I của bộ Tư Bản:

“Các hàng hóa không thể tự mình đi tới thị trường và trao đổi với nhau được. Vậy chúng ta phải quay sang những người giữ hàng hóa, những kẻ sở hữu hàng hóa. Hàng hóa là những đồ vật, cho nên đứng trước con người, chúng không có cách gì chống cự lại được. Nếu như hàng hóa không muốn đi thì người ta có thể dùng tới sức mạnh, tức là nắm lấy nó” (Tư bản, Quyển I, Chương 2)

Điều đó có nghĩa, chẳng hạn, khi hai cá nhân gặp nhau ở chợ, với vai trò là người mua và người bán, họ là những chủ sở hữu hợp pháp, tức là mối quan hệ này là hợp pháp.

Nhưng bản chất của mối quan hệ hợp pháp này là gì? Một hệ thống trao đổi hàng hóa đòi hỏi rằng thị trường bản thân nó quyết định giá trị trao đổi của hàng hóa đang được đem ra trao đổi. Đây là điều mà người mua và người bán không thể đóng vai trò cá nhân – đây là điều phải được giải quyết bởi trình độ kỹ thuật chung của nền kinh tế và bởi những vấn đề khác do xã hội quyết định. Điều đó có nghĩa là người mua và người bán, khi ở trên thị trường, phải bị tước bỏ tất cả những gì có tính chất cá nhân mà có thể làm gián đoạn quá trình xác định giá trị trao đổi của hàng hóa của họ. Trong quá trình trao đổi người mua và người bán phải là những chiếc bình rỗng mà qua đó những hàng hóa do họ sở hữu có thể tự khẳng định bản thân chúng ở thị trường.

Tóm lại, người mua và người bán phải được thừa nhận là hoàn toàn bình đẳng với nhau, cho dù trên thực tế họ không như vậy. Tính bình đẳng này là bản chất của quan hệ pháp lý giữa những cá nhân trong hệ thống trao đổi hàng hóa.

Không hề ngạc nhiên khi bình đẳng pháp lý là một trong những lời hô hào của nhà nước hiến pháp. Nó là một phần trong khẩu hiệu nổi tiếng của Cách mạng Pháp “Tự do, Bình đẳng, Bác ái”, khẩu hiệu xác lập uy thế chính trị của giai cấp tư sản. Trong cuốn sách xuất bản năm 2010, Rule of Law, cựu thượng nghị sĩ mảng luật Tom Bingham nói rằng “bình đẳng trước pháp luật là hòn đá tảng của xã hội chúng ta”. Đây cũng là tư tưởng mà Thomas Rainsborough đề xướng trong cuộc Tranh luận Putney ở thời kỳ Cách mạng Anh năm 1647 khi ông ta tuyên bố “Thực sự, tôi nghĩ rằng, người nghèo nhất nước Anh phải được sống bình đẳng như người giàu nhất”. Nguồn gốc của tư tưởng pháp luật này, cái dường như không là vấn đề gì đối với chúng ta hôm nay, lại gắn chặt với sự khai sinh ra hệ thống tư bản. Bình đẳng trước pháp luật là cơ sở thiết yếu cho sự vận hành trơn tru của trao đổi hàng hóa và của toàn bộ hệ thống tư bản.

Nhiều nội dung trong luật hiện đại, bao gồm cả những khái niệm về sở hữu cá nhân, có thể được truy ngược trở về những tư tưởng và nguyên tắc được thể thiện trong luật La Mã và Luật Athens cổ đại. Đó là vì sự trao đổi hàng hóa đã phát triển tới mức độ khá cao thậm chí ở những xã hội dựa trên nền kinh tế nô lệ. Nhưng cũng chính vì cơ sở kinh tế này, sự trao đổi hàng hóa và do đó hệ thống pháp lý dựa trên trao đổi hàng hóa đã không thể trở nên rộng mở ở Roma cổ đại – chẳng hạn quyền lợi hợp pháp không bao giờ áp dụng cho những người nô lệ. Sự mở rộng của trao đổi hàng hóa đặc trưng cho chủ nghĩa tư bản đã cho phép sự phát sinh của khái niệm quyền bình đẳng pháp luật tới đỉnh cao nhất.

Để cho những cá nhân gặp gỡ nhau ở thị trường mở với tư cách là những người sở hữu hợp pháp với những quyền bình đẳng, phải có những đảm bảo nhất định cần thiết cho sự an toàn và an ninh của các cá nhân và hàng hóa của họ. Không có những đảm bảo về quyền được an toàn cho cá nhân và cho sở hưu tư nhân, sự trao đổi không thể diễn ra và sản xuất hàng hóa sẽ dừng lại.

Điều này không là vấn đề gì to tát ở những ngày đầu của Athen cổ đại và giai đoạn đầu của thời kỳ phong kiến bởi vì trao đổi hàng hóa là tương đối hiếm và rất cục bộ. Nhưng khi lực lượng sản xuất phát triển và sản phấm thặng dư đã được sản xuất ra một cách thường xuyên, sản xuất hàng hóa trở thành một hiện tượng phổ biến hơn. Khi những hạt giống của nền kinh tế trao đổi đâm rễ, vũ lực (hoặc đe dọa vũ lực) phải được sử dụng bởi những người giàu có và quyền lực để đảm bảo quyền của những người tham gia trao đổi mà nếu thiếu họ sản xuất hàng hóa không thể tiếp diễn. Chẳng hạn, khi trao đổi hàng hóa phát triển, những địa chủ phong kiến phải đảm bảo an toàn cho quá trình trao đổi diễn ra ở những khu chợ thuộc mảnh đất của họ.

Ví dụ, tại những hội chợ thương mại quốc tế bắt đầu diễn ra ở Tây Âu từ thế kỷ 12 đến thế kỷ 15, những người cai trị ở địa phương đảm bảo cho những thương nhân sự an toàn khi qua lại hội chợ. Dưới đây là tuyên bố vào năm 1349 của người trị vì vùng Champagne, một khu vực ở nước Pháp hiện nay, liên quan tới hội chợ:

“Tất cả những đoàn thương nhân và những thương nhân đơn lẻ … sẽ an toàn khi đến, khi ở lại, và khi rời đi, họ, hàng hóa của họ, người dẫn đường của họ nằm trong quy tắc ứng xử đảm bảo an toàn của Hội chợ mà theo đó Chúng tôi giữ và tiếp nhận họ từ giờ trở đi, cùng với hàng hóa và sản phẩm của họ, sẽ không bị tịch thu, bắt giữ hay ngăn cản bởi những người không phải là những bảo vệ của hội chợ…”

Thế nhưng, ở một xã hội mà trao đổi hàng hóa đóng vai trò ngày càng quan trọng và ngày càng trở nên phổ biến, sử dụng vũ lực để đảm bảo an toàn cho những giao dịch trao đổi là vai trò không thể thực hiện bởi bất cứ bên tham gia giao dịch nào.

Đó là vì nếu như một nhà tư bản nào đó vừa là người trao đổi vừa là người đảm bảo cho sự an toàn của đối tác tham gia trao đổi của anh ta, thì việc đe dọa sử dụng vũ lực bởi nhà tư bản này sẽ làm biến dạng mối quan hệ giữa hai bên tham gia giao dịch – sự bình đẳng giữa họ bị đảo lộn. Nếu cả hai nhà tư bản đều sử dụng vũ lực để đảm bảo cho giao dịch, có lẽ họ đã làm vậy ở thời kỳ tiền tư bản, thì trao đổi không còn dựa trên giá trị trao đổi của hàng hóa nữa, mà dựa trên sức mạnh tương đối giữa các nhà tư bản khác nhau. Rõ ràng là, nếu muốn trao đổi hàng hóa hoạt động đúng nghĩa thì bạo lực, ít nhất là trên lý thuyết, không thể có mặt trong phương trình.

Kết quả là, quyền lực nhằm đảm bảo an toàn cho những nhà tư bản tham gia vào quá trình trao đổi hàng hóa phải là quyền lực công cộng, độc lập với bất cứ nhà tư bản cụ thể nào, nhưng vẫn vì lợi ích giai cấp tư bản nói chung. Đó là vai trò của nhà nước tư sản và chức năng của nó là nhằm bảo vệ hệ thống trao đổi hàng hóa. Một tập hợp những luật lệ cần thiết để đảm bảo sự độc lập của nhà nước đó với bất kỳ một cá nhân nhà tư bản nào hoặc một nhóm các nhà tư bản và đảm bảo sự trung thành của nhà nước với hệ thống tư bản về tổng thể – những luật lệ này là luật hiến pháp.

Chủ nghĩa hợp hiến này được Lenin đề cập trong Nhà nước và Cách mạng. Ông đề cập về nhà nước hiến pháp và “cộng hòa dân chủ”. Ông nói:

“Quyền lực vô hạn của sự ‘giàu có’ trong chế độ cộng hòa dân chủ sở dĩ trở thành chắc chắn hơn, là vì nó không lệ thuộc vào một số thiếu sót của cơ cấu chính trị, vào cái vỏ chính trị xấu của chủ nghĩa tư bản. Chế độ cộng hòa dân chủ là hình thức chính trị tốt nhất có thể có được của chủ nghĩa tư bản; … tư bản xây dựng quyền lực của mình một cách vững vàng và chắc chắn đến nỗi không một sự thay đổi nhân viên, hay cơ quan, hay chính đảng nào trong nước cộng hòa dân chủ tư sản, lại có thể làm lung lay được quyền lực ấy.”(Lenin 1974, tr23)

Điều mà Lenin giải thích ở đây là chế độ cộng hòa dân chủ, hoặc một nhà nước hiến pháp, gắn chặt chủ nghĩa tư bản vào nền móng của nhà nước – vào mọi luật lệ mà nó vận hành. Đó là vì, như giải thích ở trên, nó dựa trên cơ sở trao đổi hàng hóa và quyền bình đẳng về pháp lý giữa các cá nhân. Một khi nó đã được thiết lập, các chính đảng, con người và các thể chế có thể xuất hiện hoặc biến mất nhưng chúng sẽ bị ràng buộc bởi luật hiến pháp của nền “cộng hòa dân chủ”, nghĩa là luật pháp của hệ thống tư bản. Đó chính là lý do tại sao Lenin nói nhà nước là “vỏ bọc chính trị tốt nhất có thể có được của chế độ tư bản”.