Ο Μάρξ είχε δίκιο! - Μέρος Α'

Η κρίση του καπιταλισμού συνοδεύεται από μια κρίση στην αστική σκέψη: η φιλοσοφία, οι οικονομικές επιστήμες, η ηθική - όλα βρίσκονται σε κρίση. Αντί της προηγούμενης αισιοδοξίας των αστών που δήλωναν με βεβαιότητα ότι ο καπιταλισμός είχε λύσει όλα τα προβλήματά του, τώρα κερδίζει έδαφος μια όλο και διευρυνόμενη κατάθλιψη. Όχι πολύ καιρό πριν, ο Γκόρντον Μπράουν ανήγγειλε θριαμβευτικά το τέλος των κρίσεων.  Μετά από τη συντριβή του 2008 αναγκάστηκε να φάει τα λόγια του.

Α' μέρος

Το πιο πρόσφατο επεισόδιο της κρίσης του ευρώ δείχνει ότι η αστική τάξη δεν έχει ιδέα πώς να λύσει τα προβλήματα της Ελλάδας και της Ιταλίας, που με τη σειρά τους απειλούν το μέλλον του ευρωπαϊκού κοινού νομίσματος και ακόμη και την ίδια την ΕΕ. Αυτός είναι ένας πιθανός καταλύτης για μια νέα οικονομική κατάρρευση σε παγκόσμια κλίμακα, η οποία θα είναι ακόμα βαθύτερη από την κρίση του 2008.

Η πρόβλεψη του Μαρξ για την κρίση υπερπαραγωγής ρίχτηκε στον σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας.  Όσοι επέμεναν στην άποψη του Μαρξ, ότι δηλαδή το καπιταλιστικό σύστημα σπαράσσεται από άλυτες αντιφάσεις και περιέχει μέσα του τους σπόρους της καταστροφής του, θεωρούνταν απλά ανίδεοι. Είχε η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης καταδείξει τελικά την αποτυχία του κομμουνισμού; Η ιστορία είχε τελειώσει τελικά με το θρίαμβο του καπιταλισμού ως του μόνου δυνατού κοινωνικοοικονομικού συστήματος ;

Αυτό ήταν τότε. Αλλά σε διάστημα μόλις 20 ετών (όχι μια μεγάλη περίοδος στα χρονικά της ανθρώπινης κοινωνίας) ο τροχός της ιστορίας έχει γυρίσει 180 μοίρες. Και τώρα οι πρώην κριτικοί του Μαρξ και του μαρξισμού τραγουδάνε άλλο τραγούδι. Ξαφνικά, οι οικονομικές θεωρίες του Καρλ Μαρξ λαμβάνονται πολύ σοβαρά υπόψη πράγματι. Το Das Kapital (Το Κεφάλαιο του Μαρξ) είναι τώρα μπεστ σελερ στη Γερμανία. Ένας αυξανόμενος αριθμός οικονομολόγων ξεφυλλίζει τώρα τις σελίδες του, ελπίζοντας να βρει μια εξήγηση για το τι έχει πάει στραβά.

<>Κρίση στις αστικές οικονομικές επιστήμες</>

Ο λόγος για αυτήν την παράξενη μεταστροφή δεν είναι δύσκολο να βρεθεί. Όλες οι θεωρίες των επίσημων αστών οικονομολόγων διεψεύσθησαν από τα γεγονότα. Οι οικονομολόγοι ήταν ανίκανοι να προβλέψουν έστω και ένα από τα σημαντικότερα οικονομικά γεγονότα των τελευταίων τριάντα ετών. Δεν πρόβλεψαν την παρούσα κρίση  (στην πραγματικότητα, αρνήθηκαν την ίδια την δυνατότητά του να υπάρξει κρίση), αλλά σε τελική ανάλυση, δεν κατάφεραν να προβλέψουν και την ανάπτυξη που προηγήθηκε.

Κανένας πλέον δεν παίρνει σοβαρά τους αστούς οικονομολόγους. Δεν είναι απορίας άξιο ότι μερικές μεγάλες εταιρίες προτιμούν να συμβουλεύονται επαγγελματίες αστρολόγους πριν αποφασίσουν πού θα επενδυθούν τα χρήματά τους. Οι τελευταίοι ίσως να έχουν μεγαλύτερη αξία από τα έργα των αστών οικονομολόγων, σε κάθε περίπτωση το ποσοστό επιτυχίας τους δεν θα έχει μεγάλη διαφορά.

Τον Ιούλιο του 2009, μετά από την έναρξη της κρίσης, ο Economist πραγματοποίησε ένα σεμινάριο στο Λονδίνο για να συζητήσει το θέμα: «Τι πάει στραβά με την οικονομική επιστήμη;» Αυτό αποκάλυψε ότι για ένα όλο και μεγαλύτερο αριθμό οικονομολόγων η επικρατούσα θεωρία δεν έχει καμία αξία. Ο βραβευμένος με Νόμπελ, Paul Krugman αναγνώρισε πραγματικά ότι «τα τελευταία 30 χρόνια, τα αποτελέσματα στην ανάπτυξη της μακροοικονομικής θεωρίας, στην καλύτερη περίπτωση, ήταν θεαματικά άχρηστα ή, στη χειρότερη περίπτωση, άμεσα επιβλαβή.»

Αυτή η φράση αποτελεί ένα ταιριαστό επιτάφιο για τις θεωρίες της αστικής οικονομίας. Τίποτα που να έχει συμβεί από τότε δεν μας δίνει οποιοδήποτε λόγο να αμφιβάλουμε. Η ελληνική κρίση που απειλεί τώρα να τραβήξει το σύνολο της Ευρώπης στην άβυσσο, βυθίζει το ευρώ και διασπά ακόμη και την Ευρωπαϊκή Ένωση υπογραμμίζει εμφατικά την πλήρη ανικανότητα είτε των οικονομολόγων είτε των πολιτικών να προτείνουν μια λύση.

Στην πραγματικότητα δεν έχουν καμία διέξοδο. Ότι και να κάνουν θα είναι λάθος. Ακόμα κι αν (όπως είναι αρκετά πιθανό) αποφασίσουν να ρίξουν χρήματα στην Ελλάδα, οι αγορές θα στρέψουν την προσοχή τους σε άλλες χώρες: Ιρλανδία, Πορτογαλία, Ισπανία, Ιταλία, Βέλγιο, ακόμη και Γαλλία. Μάταια παραπονιέται η Ανγκελα Μέρκελ για την «ανευθυνότητα» των οίκων αξιολόγησης. Αυτά είναι τα έργα της «ελεύθερης αγοράς» την οποία όλοι αποδέχονται. Δεν μπορείτε να αποδέχεστε την οικονομία της αγοράς και να παραπονιέστε για τα αποτελέσματα της.

Τέσσερα χρόνια μετά από την πρώτη κρίση ο κόσμος οδεύει τώρα για μια νέα κατάρρευση, την οποία τίποτα δεν μπορεί να αποτρέψει. Τα εκατομμύρια των απλών ανθρώπων θα υποστούν τις συνέπειες. Η ανεργία θα εκτιναχθεί στα ύψη, σε επίπεδα που δεν έχουμε δει από τη δεκαετία του '30 και το αναπόφευκτο αποτέλεσμα θα είναι η όξυνση της ταξικής πάλης παντού.

<>Ολόκληρα έθνη χρεοκοπούν</>

Η πρώτη φάση της κρίσης που άρχισε το 2008 χαρακτηρίστηκε από την κατάρρευση των μεγάλων τραπεζών. Ολόκληρο το τραπεζικό σύστημα των ΗΠΑ και του υπόλοιπου κόσμου σώθηκε μόνο χάρη στα ογκώδη πακέτα των δισεκατομμυρίων δολαρίων και ευρώ που δόθηκαν από το κράτος. Αλλά πρέπει να θέσουμε το ερώτημα: τι απέμεινε από την παλιά ιδέα ότι η ελεύθερη αγορά, αν αφεθεί μόνη της, μπορεί να λύσει κάθε πρόβλημα; Τι απέμεινε από την παλιά ιδέα της μη επέμβασης του κράτους;

Η τεράστια χρηματοδότηση με δημόσιο χρήμα στις τράπεζες δεν έλυσε τίποτα. Η κρίση δεν έχει επιλυθεί. Έχει μετατοπιστεί απλώς επάνω στα κράτη. Το μόνο που συνέβη είναι ότι αντί ενός ογκώδους ελλείμματος τραπεζών έχουμε μια μεγάλη μαύρη τρύπα στο δημόσιο χρέος. Και ποιος θα πληρώσει για αυτό; Όχι βέβαια οι τραπεζίτες οι οποίοι έχουν  πρωτοστατήσει στην παγκόσμια οικονομική καταστροφή, έχουν τσεπώσει τα βγαλμένα με αίμα χρήματα των φορολογουμένων και τώρα απολαμβάνουν τα κέρδη τους και χαρίζουν στα golden boys γενναιόδωρα μπόνους.

Όχι! Τα ελλείμματα για τα οποία οι οικονομολόγοι και οι πολιτικοί παραπονιούνται τόσο πικρά πρέπει να πληρωθούν από τα φτωχότερα και πιο ανυπεράσπιστα τμήματα της κοινωνίας. Ξαφνικά δεν υπάρχουν καθόλου χρήματα για τους ηλικιωμένους, τους αρρώστους, τους ανέργους, αλλά υπάρχει πάντα άφθονο χρήμα για τους τραπεζίτες. Αυτό σημαίνει ένα καθεστώς μόνιμης λιτότητας. Αλλά αυτό δημιουργεί μόνο νέες αντιφάσεις. Με τη μείωση της ζήτησης μειώνεις και την αγορά και επιδεινώνεις έτσι την κρίση υπερπαραγωγής.

Τώρα οι οικονομολόγοι προβλέπουν μια νέα κατάρρευση, όταν τα νομίσματα και οι κυβερνήσεις θα καταρρεύσουν, απειλώντας το ίδιο το οικοδόμημα του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος. Και παρά τα όσα λένε οι πολιτικοί για την ανάγκη να συγκρατηθεί το έλλειμμα, τα χρέη, έχοντας φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη, δεν μπορούν να ξεπληρωθούν. Η Ελλάδα είναι ένα γραφικό παράδειγμα αυτού του γεγονότος. Το μέλλον θα οδηγήσει σε μια ακόμα βαθύτερη κρίση, κατάρρευση στο βιοτικό επίπεδο, νέα επίπονα μέτρα για τους εργαζομένους. Αυτό το μίγμα είναι η συνταγή για την όξυνση της ταξικής πάλης σε ένα ανώτερο επίπεδο. Είναι μια συστημική κρίση του καπιταλισμού σε μια παγκόσμια κλίμακα.

<>Δεύτερες σκέψεις</>

Τώρα τα γεγονότα έχουν βάλει λίγο μυαλό στα κεφάλια των αστών αναλυτών. Γράφονται όλων των ειδών τα άρθρα που απρόθυμα αναγνωρίζουν ότι ο Μαρξ είχε τελικά δίκιο. Πάρτε για παράδειγμα ένα πρόσφατο άρθρο του John Gray στο BBC, με τον τίτλο: Μια άποψη: Η επανάσταση του καπιταλισμού (ειδήσεις BBC, 4 Σεπτεμβρίου 2011). Σε αυτό λέει:

‘’Σαν αποτέλεσμα της οικονομικής κρίσης πολλοί αρχίζουν να πιστεύουν ότι ο Μαρξ είχε δίκιο. Ο σπουδαίος γερμανός φιλόσοφος του 19ου αιώνα, ο οικονομολόγος άλλα και επαναστάτης πίστευε ότι ο καπιταλισμός είναι εξαιρετικά ασταθής. Είχε μια εσωτερική τάση να παράγει ακόμα μεγαλύτερες κρίσεις, και σε βάθος χρόνου ήταν καταδικασμένος να καταστραφεί.”

Αυτή η άποψη είναι μια από εκείνες, που άνθρωποι όπως ο John Gray στο παρελθόν θα είχαν γελοιοποιήσει. Τώρα, εντούτοις, αναγκάζονται να την αντιμετωπίσουν με σοβαρότητα. Έτσι ο κ. Gray αποδέχεται τώρα αυτό που γίνεται όλο και περισσότερο εμφανές: ότι ο καπιταλισμός περιέχει μέσα του τους σπόρους της καταστροφής του, ότι είναι ένα άναρχο και χαοτικό σύστημα που χαρακτηρίζεται από τις περιοδικές κρίσεις που ρίχνουν τους ανθρώπους στην εξαθλίωση και την ανεργία και προκαλούν κοινωνική και πολιτική αστάθεια.

Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο είναι το πιο επίκαιρο βιβλίο που μπορεί να διαβάσει κανείς σήμερα. Είναι πραγματικά απίστευτο αν σκεφτεί κανείς ότι ένα βιβλίο που γράφτηκε πριν από 150 χρόνια μπορεί να δώσει μια εικόνα του κόσμου τον 21ο αιώνα τόσο ζωντανά.  Τώρα ο Gray αναγνωρίζει ότι το μανιφέστο έβλεπε πολύ μακριά:

“Εκείνη την εποχή, τίποτα δεν φαίνονταν πιο σταθερό από μια νέα κοινωνία που γεννιόταν. Ενάμιση αιώνα μετά βρισκόμαστε μπροστά στον κόσμο τον οποίο πρόβλεψε ο Μαρξ, όπου οι ζωές όλων είναι προσωρινές και μία ξαφνική καταστροφή μπορεί να συμβεί ανά πάσα στιγμή.”

Ενώ βέβαια αρνιέται τον σοσιαλισμό σαν μία λογική εναλλακτική, ο Gray είναι υποχρεωμένος να αποδεχτεί ότι ο Μαρξ κατανόησε την καπιταλιστική οικονομία καλύτερα από τους αστούς και τους οικονομικούς ειδήμονες.

«Σε τελική ανάλυση ο Μαρξ κατάλαβε πώς ο καπιταλισμός καταστρέφει την κοινωνική του βάση, τον τρόπο ζωής των μεσαίων τάξεων. Όταν υποστήριξε ότι ο καπιταλισμός θα βύθιζε  τα μεσαία στρώματα στο επίπεδο ζωής των εργατών της εποχής του, ο Μαρξ περίμενε κάτι σαν αυτό που ζούμε τώρα.»

<>Ολέθρια καταδίκη</>

Ανάμεσα σε όλα τα τμήματα της κοινωνίας υπάρχει το αίσθημα ότι οι ζωές μας εξουσιάζονται από δυνάμεις πέρα από τον έλεγχό μας. Η κοινωνία βυθίζεται στον φόβο και την αβεβαιότητα όπως παραδέχεται ο Gray.

«Όμως έχουμε πολύ λίγο αποτελεσματικό έλεγχο πάνω στην πορεία της ζωής μας, και η αβεβαιότητα στην οποία πρέπει να ζήσουμε επιδεινώνεται από τις πολιτικές που καλούνται να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση. Μηδενικά επιτόκια παράλληλα με αυξανόμενες τιμές σημαίνουν ότι παίρνετε μια αρνητική επιστροφή στα χρήματά σας όσο έχετε σε κατάθεση το κεφάλαιο σας.»

Η κατάσταση πολλών νέων είναι ακόμα χειρότερη. Η κρίση του καπιταλισμού έχει καταστροφικές επιπτώσεις πάνω στη νεολαία. Η ανεργία μεταξύ των νέων εκτινάσσεται στα ύψη παντού. Αυτός είναι ο λόγος για τις μαζικές διαδηλώσεις των φοιτητών στη Μεγάλη Βρετανία, για τις διαδηλώσεις των αγανακτισμένων στην Ισπανία, τις καταλήψεις σχολείων και σχολών στην Ελλάδα και επίσης για τις εξεγέρσεις  στην Τυνησία και την Αίγυπτο, όπου περίπου το 75% των νέων είναι άνεργοι.

Μια ολόκληρη γενιά νέων θυσιάζεται στο βωμό του κέρδους. Όσοι στράφηκαν για σωτηρία στην τριτοβάθμια εκπαίδευση διαπιστώνουν ότι αυτός ο δρόμος είναι κλειστός. Στη Μεγάλη Βρετανία, όπου η τριτοβάθμια εκπαίδευση ήταν στο παρελθόν δωρεάν, τώρα οι νέοι διαπιστώνουν ότι προκειμένου να αποκτήσουν τις δεξιότητες  που χρειάζονται, θα πρέπει να πληρώσουν αδρά.

Στο άλλο ηλικιακό άκρο, οι εργαζόμενοι που πλησιάζουν στην συνταξιοδότηση  διαπιστώνουν ότι πρέπει να δουλέψουν περισσότερο και να πληρώσουν παραπάνω για μικρότερες συντάξεις που θα καταδικάσουν πολλούς στην ένδεια στα γηρατειά. Για νέους και μεγαλύτερους, η προοπτική που αντιμετωπίζουν είναι μια ζωή αβεβαιότητας.

Όλη η παλαιά υποκρισία των αστών για την ηθική και τις οικογενειακές αξίες έχει αποκαλυφθεί. Η επιδημία της ανεργίας, της έλλειψης στέγης, του χρέους και της ακραίας κοινωνικής ανισότητας που έχει μετατρέψει μια ολόκληρη γενιά σε παρίες, έχει υπονομεύσει ολόκληρες οικογένειες και έχει δημιουργήσει τον εφιάλτη της ένδειας, της απόγνωσης και της απελπισίας. Πάλι, με τα λόγια του Gray:

«Όταν οι αποταμιεύσεις εξανεμίζονται, το να κάνεις οικονομία είναι ο δρόμος προς την καταστροφή. Είναι αυτός που δανείζεται χωρίς μέτρο και που δεν φοβάται την χρεοκοπία αυτός που επιβιώνει και ευημερεί… Σε μία κοινωνία που μεταμορφώνεται από τις δυνάμεις της αγοράς, οι παραδοσιακές αξίες είναι δυσλειτουργικές και όποιος δοκιμάζει να ζήσει με αυτές κινδυνεύει να καταστραφεί.»

Το τόσο αγαπημένο επιχείρημα των αστών κοινωνιολόγων ότι η εργατική τάξη έχει πάψει να υπάρχει έγινε σκόνη. Την τελευταία περίοδο σημαντικά στρώματα της εργατικής τάξης που θεωρούσαν τους εαυτούς τους μεσαία τάξη έχουν προλεταριοποιηθεί . Οι δάσκαλοι, οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι τραπεζοϋπάλληλοι κ.λπ... έχουν συρθεί στις τάξεις της εργατικής τάξης και του εργατικού κινήματος και τώρα αποτελούν μερικά από τα πιο μαχητικά του τμήματα.

Ο Gray αποδέχεται ότι το επιχείρημα ότι «όλοι μπορούν να προοδεύσουν» και ότι «ανήκουμε όλοι στη μεσαία τάξη» έχει διαψευσθεί από τα γεγονότα. Γράφει:

«Στην πραγματικότητα, στη Μεγάλη Βρετανία, τις ΗΠΑ και πολλές άλλες αναπτυγμένες χώρες κατά τη διάρκεια των προηγούμενων 20 ή 30 ετών, έχει συμβεί ακριβώς το αντίθετο. Η εργασιακή ασφάλεια δεν υπάρχει πια, τα επαγγέλματα του παρελθόντος έχουν χαθεί κατά ένα μεγάλο μέρος και οι ισόβιες καριέρες είναι μακρινές αναμνήσεις.

Εάν οι άνθρωποι έχουν κάποιοι πλούτο στα χέρια τους, αυτός είναι τα σπίτια τους, αλλά οι τιμές των σπιτιών δεν αυξάνονται πάντα. Όταν η πίστωση είναι δύσκολη όπως είναι τώρα, οι τιμές παραμένουν στάσιμες για χρόνια. Μόνο μια, διαρκώς μειούμενη, μειοψηφία μπορεί να βασιστεί σε μια σύνταξη, με την οποία θα μπορούσε να ζήσει άνετα, και μόνο λίγοι έχουν αποταμιεύσεις.

Όλο και περισσότεροι άνθρωποι ζουν χωρίς να έχουν ιδέα για το τι τους επιφυλάσσει το μέλλον. Η μεσαία τάξη πίστευε ότι η ζωή της θα εξελίσσονταν με ένα φυσιολογικό τρόπο. Κανείς όμως πλέον δεν περιμένει ότι η μία μέρα θα είναι καλύτερη από την προηγούμενη.»

Αυτές οι λέξεις αντιπροσωπεύουν την ολέθρια καταδίκη του καπιταλιστικού συστήματος. Δείχνουν επίσης ότι οι κοινωνικές εφεδρείες της αντίδρασης έχουν μειωθεί δραστικά καθώς όλο και περισσότερο, τα ανώτερα στρώματα των εργατών κατρακυλούν στην παραδοσιακή εργατική τάξη. Στις πρόσφατες μαζικές κινητοποιήσεις στην Ισπανία, και ιδιαίτερα στην Ελλάδα, αυτά τα στρώματα ήταν στην πρώτη γραμμή της ταξικής πάλης.

<>«Ο Μαρξ για την αγορά»</>

Ο Μαρξ προέβλεψε ότι η ανάπτυξη του καπιταλισμού θα οδηγήσει αναπόφευκτα στη συγκέντρωση του κεφαλαίου, μια τεράστια συσσώρευση του πλούτου από τη μια πλευρά και ίση συσσώρευση φτώχειας, μιζέριας και αφόρητων βασάνων στην άλλη άκρη του κοινωνικού φάσματος. Για δεκαετίες αυτή η ιδέα ήταν ξεχασμένη από τους αστούς οικονομολόγους και κοινωνιολόγους που επέμεναν ότι η κοινωνία γίνεται όλο και πιο δίκαιη, ότι όλοι τώρα μετατρέπονται σε μεσαία τάξη. Τώρα όλες αυτές οι αυταπάτες έχουν διαλυθεί.

Πρόσφατα το περιοδικό BusinessWeek δημοσίευσε ένα άρθρο με τον τίτλο «Ο Μαρξ για την Αγορά», προειδοποιώντας ότι ο Μαρξ είχε δίκιο για κάποια ζητήματα, αλλά στην ουσία κάνει λάθος και είναι  επικίνδυνος. Εκφράζει την ανησυχία ότι "ο ζοφερός, επαναστάτης φιλόσοφος φαίνεται να βρίσκει υποστηρικτές σε κάθε νέα γενιά.":

"Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι ο Γενειοφόρος (σ.σ. ο Μαρξ) σπάνια είχε καλύτερη αντιμετώπιση. Η τρέχουσα παγκόσμια οικονομική κρίση έχει δημιουργήσει ένα νέο στρώμα θαυμαστών του. Το 2009, η επίσημη εφημερίδα του Βατικανού, L'Osservatore Romano, δημοσίευσε ένα άρθρο εγκωμιάζοντας τα ευρήματα του Μαρξ για την εισοδηματική ανισότητα, μια ξεχωριστή αναγνώριση, αν σκεφτούμε ότι ο Μαρξ θεωρούσε τη θρησκεία ως «το όπιο του λαού». Στη Σαγκάη, το υπέρ-καπιταλιστικό κέντρο της κομμουνιστικής κατ’ όνομα Κίνας, το κοινό συνέρρευσε να παρακολουθήσει ένα μιούζικαλ του 2010 με βάση το Κεφάλαιο, το πιο φημισμένο έργο του Μαρξ. Στην Ιαπωνία, το Κεφάλαιο κυκλοφορεί πλέον και σε έκδοση κόμικ. "

Προσθέτει: «Η μόδα για τον Μαρξ θα πρέπει να αναμένεται σε μια εποχή που οι ευρωπαϊκές τράπεζες στέκονται μπροστά στο γκρεμό της κατάρρευσης ενώ τα επίπεδα φτώχειας στις ΗΠΑ έχουν φθάσει σε πρωτόγνωρα επίπεδα.»

«Όσο λανθασμένος ήταν ο Μαρξ για πολλά πράγματα, και όσο ολέθρια ήταν η επιρροή του σε μέρη όπως η ΕΣΣΔ και η Κίνα, υπάρχουν κομμάτια στα ογκώδη γραπτά του, που είναι σοκαριστικά διορατικά. Ένας από τους σημαντικότερους ισχυρισμούς του Μαρξ ήταν ότι ο καπιταλισμός ήταν εγγενώς ασταθής. Αρκεί να δούμε τα πρωτοσέλιδα από την Ευρώπη- η οποία στοιχειώνεται από το φάντασμα μιας πιθανής ελληνικής χρεοκοπίας, μιας καταστροφής των τραπεζών, και της κατάρρευση του ενιαίου νομίσματος της ευρωζώνης-για να καταλάβουμε ότι είχε δίκιο. Ο Μαρξ είχε διαγνώσει την αστάθεια του καπιταλισμού σε μια εποχή που οι σύγχρονοι και προγενέστεροί του, όπως ο Adam Smith και John Stuart Mill, είχαν ως επί το πλείστον παρασυρθεί από την ικανότητά του συστήματος να εξυπηρετεί ανθρώπινες ανάγκες.»