In memoriam: Esteban Volkov (1926-2023)

Esteban Volkov, de kleinzoon van Leon Trotski, overleed afgelopen vrijdag op 97-jarige leeftijd. We publiceren hier een kort eerbetoon, geschreven door Alan Woods.

[Source]

Gisteravond om kwart over twaalf kreeg ik een telefoontje uit Mexico met een mededeling die een diepe indruk op me maakte. Ik kreeg te horen dat mijn oude vriend en kameraad Esteban Volkov overleden was. Hoewel ik niet kan zeggen dat dit nieuws geheel onverwacht was, aangezien Esteban in maart de rijpe leeftijd van 97 jaar had bereikt, vervulde het me niettemin met een diep gevoel van onherstelbaar verlies, niet alleen van een zeer dierbare vriend, maar ook van de laatst overgebleven fysieke band met een van de grootste revolutionairen aller tijden, Leon Trotski.

Ik moet direct duidelijk maken dat ik geen sentimentele man ben, en dat ik niet geloof in iconen, noch van het religieuze, noch van het politieke soort. Dat gezegd hebbende, moet men accepteren dat symbolen een belangrijke rol spelen in het dagelijks leven en ook in de politiek.

Esteban Volkov was een belangrijk levend symbool - het symbool van een compleet revolutionair tijdperk, een heroïsche periode van storm en spanning, vol triomfen en tragedies, die het leven van miljoenen mensen en dus ook van individuen beïnvloedde. En misschien is dit nergens duidelijker dan in de familie van Leon Trotski en Esteban Volkov.

Ik ken Esteban al ongeveer 34 jaar. Onze eerste echte ontmoeting was in 1989 in Mexico Stad en het was het begin van wat een diepe en blijvende vriendschap werd, niet alleen gebaseerd op persoonlijke affiniteiten maar vooral ook op een fundamentele politieke solidariteit.

Mijn eerste indruk van Esteban als persoon was dat hij erg vriendelijk, aardig en welwillend was. Hij stond altijd klaar met een grap, en hij was altijd aan het lachen en glimlachen. Maar er viel me vanaf het begin iets op dat een diepe indruk op me maakte. Hij had blauwe ogen, wat mij opviel als een zeer Russisch trekje. Maar het leek me dat er ergens achter deze lachende ogen een diep gevoel van melancholie en een intens lijden schuilging, wat duidelijk was, ook al was hij kennelijk nooit van plan om dit te laten zien.

De reden hiervoor werd me al snel duidelijk. Toen hij begin 60 was, zei hij tegen me, en hij heeft het daarna nog dikwijls herhaald: "Ik ben het lid van mijn familie dat het langst geleefd heeft." Deze woorden waren helemaal waar. Maar voordat we deze kwestie behandelen (die ik alleen heel ruw kan schetsen vanwege fysieke beperkingen, wat ik zal uitleggen) moet ik vertellen waarom hij Volkov heet en niet Bronstein of Trotski.

Hij droeg niet de naam van zijn illustere grootvader. Maar ja, de naam Trotski zelf had een geheel toevallig karakter. Hij was ontleend aan een van Trotski's gevangenbewaarders in de tsaristische tijd en werd voor het ondergrondse werk gebruikt als pseudoniem.

Trotski was twee keer getrouwd geweest; het eerste huwelijk vond plaats in Siberië, waar hij in de beginjaren naartoe was verbannen. Uit dit huwelijk kwamen twee dochters voort, van wie er één, Zinaida, Volkovs moeder was. Zijn vader, Platon Volkov, was een actieve bolsjewistische revolutionair die door Stalin werd gearresteerd voor zijn deelname aan Trotski's Linkse Oppositie in de jaren 1920. Hij verdween in Stalins goelag, waar hij later werd vermoord.

Ik hoorde van Esteban (die eigenlijk Vsievolod of Sieva Volkov heette) dat hij zich absoluut niets van zijn vader kon herinneren. Pas vele jaren later zag ik een oude wazige foto van Platon Volkov die iemand naar het Trotski Museum in Mexico had gestuurd. Voor zover ik weet, was deze vervaagde foto het laatst overgebleven bewijs van zijn bestaan.

In 1927 liet Stalin Trotski uit de Russische Communistische Partij zetten en verbannen, eerst naar Almaty in Kazachstan en daarna naar Turkije, waar hij ging wonen op het eiland Prinkipo. Toen Estebans moeder Zinaida toestemming vroeg om Trotski in Prinkipo op te zoeken, kreeg ze die toestemming, maar ze mocht van Stalin alleen haar zoontje Sieva meenemen en moest haar dochtertje, dat nog een baby was, achterlaten terwijl haar man in de gevangenis zat. Maar zodra Zinaida het land verlaten had, beval Stalin dat haar Sovjetburgerschap ingetrokken zou worden. Dit was een vernietigende klap voor iemand die al een ernstig psychisch trauma had en het bezegelde haar lot. Trotski stuurde haar naar Berlijn om behandeld te worden door een dokter die praktiseerde in het nieuwe vakgebied van de psychoanalyse. Maar het was al te laat. Ze bezweek aan een depressie en pleegde zelfmoord door haar hoofd in een gasoven te stoppen. Sieva bleef dus zonder ouders achter in een vreemd land, dat nu bovendien werd overspoeld door de bruine vloed van het nazisme: een beangstigend vooruitzicht voor elk kind.

Trotski had twee zonen uit zijn tweede huwelijk met Natalia Sedova. De jongste was Sergej, die ervoor koos om in de Sovjet-Unie te blijven en, omdat hij niet politiek actief was, dacht men dat hij veilig was. Dat was een grote vergissing. Stalins sadistische dorst naar wraak werd niet alleen verzadigd tegen zijn rechtstreekse vijanden, maar ook tegen hun hele familie. Sergej werd gearresteerd en vermoord in een concentratiekamp. Maar dat kwam later.

Ten tijde van Zinaida's dood was Leon Sedov, Trotski's oudste zoon, actief in de leiding van de Internationale Linkse Oppositie in Berlijn. Na de overwinning van Hitler verhuisde hij naar Parijs om daar een centrum van de Internationale op te richten. Hij nam Sieva met zich mee.

Wat me het meest opviel aan Esteban Volkov was de ontembare aard van zijn karakter. De beproevingen van zijn jonge leven zouden meer dan genoeg zijn geweest om elk kind psychologisch te vernietigen. Maar dat gold niet voor Esteban Volkov. Hij vertelde me vaak met veel plezier over zijn verblijf in Parijs, waar hij vrij rondzwierf, op verkenning ging en avonturen beleefde langs de oevers van de Seine. Maar deze pret mocht niet lang duren. De lange arm van de GPU strekte zich uit tot Parijs en ver daarbuiten. Leon Sedov werd vermoord terwijl hij herstelde van een operatie in het ziekenhuis. Opnieuw was Esteban Volkov in feite een wees geworden.

Er volgde nog een trauma toen de vrouwelijke partner van Leon Sedov, een zeer onevenwichtig individu, de voogdij over het kind opeiste en zich fel verzette tegen de pogingen van zijn grootvader om hem naar Mexico te brengen, het enige land dat Trotski politieke ballingschap had toegestaan. Uiteindelijk won Trotski zijn zaak en mocht Sieva Volkov naar zijn grootvader in Coyoacán, aan de rand van Mexico Stad.

Er bestaat overigens een zeer ontroerende brief die Trotski in die tijd aan Sieva schreef, waarin hij hem smeekte de Russische taal niet te vergeten. Zijn grootvader voerde aan dat Sieva een zusje in Rusland had en haar vroeg of laat weer zou kunnen ontmoeten, en dat hij daarom met haar zou moeten kunnen communiceren. Zinaida's moeder, Aleksandra Sokolovskaja, was echter door Stalin gearresteerd en naar een goelag gestuurd waar ze stierf. Het zusje van Esteban verdween en lange tijd werd aangenomen dat ze dood was. Vele jaren later werd ze echter levend teruggevonden in Moskou, dankzij het onderzoek van de Franse trotskist Pierre Broué, en in de Gorbatsjov-jaren kon Esteban haar bezoeken. Maar dit was om twee redenen een tragische ontmoeting. Ten eerste konden ze, zoals Trotski had voorspeld, niet met elkaar communiceren in een taal die ze allebei konden begrijpen. Daarnaast had ze de terminale fase van kanker bereikt en stierf ze kort daarna.

In Coyoacán ontdekte Sieva voor het eerst de vreugde van een gezinsleven. "Het was net een kleine familie", zou hij zeggen. Zijn grootvader behandelde hem met alle zorg, aandacht en liefde die hem ontbrak. Zijn verhaal over Trotski's vriendelijkheid en liefde weerlegt de vaak herhaalde laster dat Trotski een wrede, hardvochtige tiran was. Ik zal er nu niet verder op ingaan, want ik heb het al eerder behandeld en zal dit ongetwijfeld nog eens doen.

Deze idyllische periode in Coyoacán was als een rustige haven tussen twee verschrikkelijke stormen. En de ergste moest nog komen. De GPU deed twee aanvallen op het huishouden van Trotski. Bij de eerste aanval raakte Esteban gewond aan zijn voet door een verdwaalde kogel. Maar de aanval mislukte in zijn doel, dat een paar maanden later in augustus 1940 werd bereikt. Esteban was pas 14.

Ik zal niet herhalen wat er over deze bloedige gebeurtenis is gezegd. Esteban Volkov heeft het zelf al vaak verteld, maar telkens viel me één ding op: wanneer Esteban dit verhaal herhaalde, leek het alsof hij de gebeurtenissen van die verschrikkelijke dag herbeleefde, alsof ze gisteren nog hadden plaatsgevonden.

Ik twijfelde er niet aan dat Stalin dolgelukkig zou zijn geweest toen hij het nieuws van de geslaagde moord vernam. Hij zou tot de conclusie zijn gekomen: "missie volbracht". Maar hij vergiste zich. Het is niet moeilijk om het leven van een man of een vrouw te beëindigen. We zijn erg zwakke dieren en kunnen door alles gedood worden: door een mes, een kogel of een ijspriem. Maar het is onmogelijk om een idee te doden waarvoor de tijd gekomen is.

De strijd die Trotski begon om de erfenis van Lenin en de Oktoberrevolutie te verdedigen, eindigde niet met de moord op Trotski. Hij is doorgegaan en gaat nog steeds door tot op de dag van vandaag. En een zeer belangrijke rol in die strijd speelde Esteban Volkov, die zijn hele leven wijdde aan het verdedigen van de ideeën van Trotski en wat hij "het historische geheugen" noemde. Het duidelijkst kwam dit tot uiting in zijn onvermoeibare inzet voor de oprichting en verdediging van het Trotski Huismuseum in Coyoacán, dat internationaal een belangrijk referentiepunt is voor onze beweging.

Zijn werk in het museum wordt loyaal voortgezet door Gabriela Pérez Noriega, de persoon die zich meer dan wie ook over Esteban Volkov heeft ontfermd en de laatste jaren van zijn leven voor zijn gezondheid en welzijn heeft gezorgd.

De dood van Esteban Volkov betekent het verdwijnen van de laatst overgebleven fysieke schakel met Leon Trotski. Maar het betekent geenszins het einde van de strijd die Trotski begon en aan de voortzetting waarvan Esteban Volkov op niet geringe wijze heeft bijgedragen. Het is de trotse aanspraak van de Internationale Marxistische Tendens dat wij de voortzetters zijn van deze grote revolutionaire traditie, en wij beloven, bij het graf van Esteban Volkov, deze strijd tot het einde toe voort te zetten.

Het is jammer dat dit trieste nieuws mij bereikte toen ik op vakantie was in een huisje in een klein dorpje in het zuiden van Spanje, waar ik niet over de meest elementaire middelen beschik om iets ernstigs te schrijven. Ik heb noch een computer tot mijn beschikking, noch mijn aantekeningen over het leven en werk van Esteban Volkov, die in een lade in mijn kantoor in Londen liggen. Ik ben dankbaar voor de hulp van een kameraad die het geduld en de toewijding heeft gehad om mijn telefonisch gedicteerde woorden te kopiëren. Maar ik beloof dat ik, zodra ik terug ben in Londen, iets zal schrijven dat recht zal doen aan de nagedachtenis van mijn dierbare vriend en kameraad Sieva Volkov.

Ondertussen laat ik het laatste woord over aan een Griekse dichter die mijn gevoelens op dit droevige moment veel beter uitdrukt dan alles wat ik zou kunnen schrijven:

Wat tranen, Herakliet! heeft my uw dood ontwrongen!

Wat riep ze ons vroeger heil my roerend voor den geest,

Wanneer we in 't Dichtprieel de zon te water zongen!

Maar, hemel! 't is voorby, en gy, gy zijt geweest.

Uw zangtoon echter leeft, en, de Algemeene roover

Legg' de onweêrstaanbre hand op alles wat bestaat;

Uw kunst, uw roem, uw naam, uw Godenval blijft over:

Zijn vuist verbrijzelt niet wat door geen dood vergaat.

(Heraklitus de dichter door Kallimachus, vertaling Willem Bilderdijk)