Hieronymus Bosch và nghệ thuật trong cơn giãy chết của chế độ phong kiến

Sự tan rã của chế độ phong kiến, đi kèm với đủ loại hỗn loạn – chiến tranh, nạn đói và dịch bệnh – đã tạo ra một tầng lớp dưới đáy của những người đã bị bần cùng hóa: nông dân không ruộng đất, đĩ điếm và ăn mày, kẻ bán rong và thầy phù thủy, lính xuất ngũ và những kẻ cướp đường, chúng sẵn sàng cắt cổ họng người ta chỉ vì vài xu lẻ. Ở Đức, nhiều quý tộc phong kiến trở thành bá tước ăn cướp, những kẻ coi nông dân là mồi săn. Tất cả những thứ cặn bã trôi nổi của xã hội tìm thấy sự phản chiếu của nó trong những bức tranh của Bosch.

Cái chết Đen tàn sát Châu Âu vào thế kỷ 14, quét sạch ít nhất một phần ba dân số. Nó lại được tiếp nối bởi nạn đói, giết hại thêm nhiều người nữa. Kế đến là một thế giới của bóng đêm, hỗn loạn và vô chính phủ. Người ta tin rằng bệnh tật là do bọn quỷ gây nên và Cái Chết Đen là dấu hiệu chắc chắn của sự giận dữ của Thần thánh. Đối với đầu óc trung cổ, vốn ngập chìm trong một thế giới của sự thần bí tôn giáo, của những bóng ma và mê tín, dường như ngày tận thế đang đến gần. Có một niềm tin phổ biến rằng nó sẽ bắt đầu diễn ra vào năm 1500. Địa ngục đang ở ngay đây, và đối với hầu hết nhân loại, không còn một cơ hội cứu vãn nào.

Tận thế?

Tất cả mọi người đều thấy rõ thế giới cũ đã rơi vào tình trạng mục nát nhanh chóng và không thể cứu chữa. Con người bị giằng xé bởi những xu thế mâu thuẫn. Niềm tin của họ bị nghiền nát, họ bị thả trôi giữa một thế giới lạnh giá, vô nhân tính, thù địch và không thể hiểu nổi. Cảm giác ngày tận thế đang kề cận là điểm chung của mọi giai đoạn lịch sử khi mà hệ thống kinh tế–xã hội đã rơi vào sự suy thoái không thể đảo ngược. Peter S. Beagle viết:

“Khi Bosch ra đời, trật tự của sự vật đang đổ vỡ. Sự đảm bảo man rợ của chế độ phong kiến dựa vào một lý giải phổ biến cho rằng trật tự của sự vật là ở trên thiên đường. Đức Cha Chúa trời, tức Tổng Lãnh chúa, duy trì thế giới bằng đất phong, chia đất đai và quyền lực cho các đại chư hầu, cho giáo hoàng, cho vua và hoàng đế, những kẻ ấy đến lượt lại đi cho thuê đất […]” (P. Beagle, Khu vườn lạc thú trần tục, tr. 14.)

Bỗng nhiên, lúc này tất cả những đảm bảo của thế giới cũ bị đạp đổ. Nó giống như đinh chốt của thế giới đã bị tháo gỡ. Hậu quả là sự bất an và sự hỗn loạn kinh hoàng. Giữa thế kỷ 15, hệ thống niềm tin cũ bắt đầu đổ vỡ. Người ta không còn trông cậy Nhà thờ như là chỗ mang lại sự cứu rỗi, sự an ủi hay sự khây khỏa nữa. Thay vào đó sự bất bình đối với tôn giáo nảy sinh với nhiều hình thức khác nhau, và được dùng để che dấu cho những phản kháng chính trị và xã hội.

Có nhiều điểm tương đồng giữa thế giới của Bosch và thế giới của ngày hôm nay, nhưng có một hố sâu khổng lồ ngăn cách giữa hai thế giới ấy. Ngày nay, ít ra là ở Phương Tây, tôn giáo đang chết dần. Nhưng tôn giáo ở giai đoạn cuối của thời Trung cổ vẫn có vai trò cực kỳ quan trọng. Do vậy một điều tự nhiên là chính trị và đấu tranh giai cấp thể hiện bản thân nó ở tôn giáo. Chỉ có một thứ duy nhất có thể giúp cuộc sống dễ chịu hơn cho quần chúng nhân dân: đó là một hy vọng vào kiếp sau.

Nhà thờ Đức mẹ có bổn phận đem lại sự an ủi cho người nghèo và hy vọng về một cuộc đời tốt đẹp hơn cái kiếp người đầy tội lỗi này. Nhưng ngay cả điều đó cũng đang bị hư hỏng và xói mòn, như chúng ta thấy ở một trong những kiệt tác vĩ đại của Bosch. Đây là giai đoạn mà quan niệm cũ về nghèo đói, quan niệm đã gây cảm hứng cho những người tiên phong chọn lối sống tu viện, chỉ còn là một ký ức xa xôi. Những kẻ đứng đầu Nhà thờ cạnh tranh và thường vượt trội hơn những vị vua thế tục ở lối sống xa hoa và của cải vô cùng lớn.

Đó là một thực tại kinh hoàng chứa đựng những hệ quả nghiêm trọng đối với con người. Vì nếu như cuộc đời này tồi tệ như vậy thì sự an ủi duy nhất là bấu víu vào hy vọng về một cuộc đời tốt đẹp hơn ở thế giới bên kia. Một khi niềm tin ấy bị tước bỏ, chỉ còn lại sự tuyệt vọng tăm tối nhất. Người ta càng ngày càng đặt câu hỏi về uy quyền của nhà thờ. Như một triệu chứng cho sự tan rã và tan biến của trật tự cũ, con người tìm kiếm sự cứu rỗi ở bên ngoài nhà thờ bằng mọi hình thức như ở những phong trào mê tín và thần bí, trong số nhiều phong trào ấy có những niềm tin tôn giáo chính thống ẩn chứa những phong trào xã hội có tính lật đổ và nguy hiểm.

Đây là thời kỳ mà một số lượng lớn người dân đổ ra đường, với chân trần và ăn mặc rách rưới, tự mình lê lết cho đến khi rớm máu. Những phái tự hành xác chờ đợi sự kết thúc của thế giới, họ lo âu chờ đợi từ giờ này sang giờ khác. Cuối cùng thì, cái xảy ra không phải là sự kết thúc của trần thế mà chỉ là sự kết thúc của chế độ phong kiến, và cái xuất hiện không phải là một Thiên niên kỷ mới mà chỉ là hệ thống tư bản. Nhưng không thể mong chờ họ sẽ hiểu ra điều đó.

Sự suy tàn của xã hội phong kiến và sự hình thành của chủ nghĩa tư bản sản sinh ra sự náo động về tư tưởng và cuộc khủng hoảng niềm tin thể hiện bản thân nó ở sự xuất hiện của những dòng chảy đối lập như Lollards và John Wycliffe ở Anh và Hussites ở Bohemia. Đây là một thế giới đang bên bờ vực của một cuộc cách mạng tôn giáo và xã hội. Thế giới cũ đã phơi bày sự mục nát và đồi bại đến tận xương tủy. Thế giới ấy đang lung lay, đang chờ đợi sự sụp đổ của nó. Thế giới ấy không đáng tồn tại nữa.

Tinh thần của những bức tranh ấy cũng là tinh thần đã đẩy những người tự hành xác ra đường. Họ bị tiêm nhiễm một tâm trạng về ngày tận thế. Cảnh tượng những phái hành xác lê lết qua các thành phố và làng mạc với những tiếng gào khóc khủng khiếp về sự “ăn năn” bị ngắt quãng bởi những tiếng gào thét và rên rỉ khi chiếc roi quất vào da thịt đã bị xé toang trên những tấm lưng đang chảy máu, là một dấu hiệu của thời đại. Trong cuốn sách nổi tiếng Sự suy tàn của thời kỳ Trung Cổ Johan Huizinga viết:

“Một cảm giác chung về tai ương đang đến cứ treo lơ lửng trên đầu. Hiểm họa thường trực lan tràn khắp mọi nơi […] Cảm giác của sự bất an phổ biến gây ra bởi chiến tranh liên miên dễ dàng diễn ra, bởi sự đe dọa của những tầng lớp nguy hiểm, bởi sự ngờ vực vào công lý, lại thêm trầm trọng bởi tâm trạng ám ảnh về ngày tận thế đang đến gần, và bởi nỗi sợ địa ngục, phù thùy và ma quỷ […] Khắp nơi những ngọn lửa của sự thù hận nảy sinh và sự bất công bao trùm. Quỷ Xa tăng che phủ cả mặt đất u ám bằng những đôi cánh thẫm đục”

Hứa hẹn về sự cứu rỗi và một cuộc sống vĩnh hằng tồn tại trong lý thuyết, nhưng trong thực tế, viễn cảnh phổ biến của thời kỳ này là bóng đen sâu thẳm. Cảm giác bi quan được phản chiếu trong thơ ca của thời đại, như những vần thơ sau đây của nhà thơ người Pháp Deschamps, xem thế giới như một kẻ già yếu đang trong tình trạng lão suy trầm trọng:

"Or est laches, chetis et moltz,

Vieux, convoiteux et mal parlant;

Je ne voy que foles et folz…

La fin s’approche, en verité …

Tout va mal."

(Giờ thì Thế giới thật đớn hèn, thật mục ruỗng và yếu ớt, cũ kỹ, tham lam và loạn ngôn; tôi chỉ thấy những con người ngu xuẩn… Quả thật, ngày tận thế đang đến gần… Tất cả đều trở nên thật tồi tệ.)

Cỗ xe chở cỏ hay Quyền lực của đồng tiền

Dưới chế độ phong kiến quyền lực kinh tế được thể hiện dưới dạng sở hữu ruộng đất. Tiền đóng vai trò thứ yếu. Nhưng sự trỗi dậy của thương mại và sản xuất và các quan hệ thị trường bắt đầu chớm nở khiến Tiền có quyền lực còn lớn hơn nữa. Song song với sự giàu có quá mức, cuộc sống của quần chúng là khốn khổ, thô lỗ và ngắn ngủi. Cuộc sống của nông dân dưới chế độ phong kiến cực khổ đến tận cùng ngay cả ở những hoàn cảnh bình thường. Nhưng những hoàn cảnh ở giai đoạn cuối cùng của chế độ phong kiến còn xa với trạng thái bình thường.

Sự xuất hiện của chủ nghĩa tư bản – đặc biệt ở Hà Lan nơi nó nảy sinh sớm hơn bất cứ đất nước nào khác trừ nước Ý – được đồng hành cùng những thái độ mới, chúng dần dà được củng cố thành đạo đức mới và niềm tin tôn giáo mới. Liên minh Hanse, với hơn 100 thành phố thương mại, kiểm soát thương nghiệp từ nước Anh tới nước Nga. Những gia tài kếch xù được tạo ra. Nhưng gia tộc ngành ngân hàng như Fugger xuất hiện và thách thức uy lực của những vị vua. Một quyền lực mới xuất hiện, một quyền lực làm tan rã kết cấu xã hội cũ và làm xói mòn các giá trị của xã hội: quyền lực của đồng tiền.

Một tinh thần mới đã lan tỏa – tinh thần của chủ nghĩa trọng vật chất và của chủ nghĩa trọng thương. Nghệ thuật bản thân nó dần trở thành một thứ hàng hóa. Nếu như người nghệ sĩ thành công anh ta có thể giành được cho bản thân sự giàu có và địa vị. Nhưng đại bộ phận chỉ là những nghệ sĩ vô sản hoặc cùng lắm là thợ thủ công.

Trong chùm tranh bộ ba vĩ đại, Cỗ xe chở cỏ (khoảng 1485-90; Prado, Madrid), Bosch phơi bày một thế giới tham lam và bạo lực: ở đây toàn bộ nhân loại chạy theo sau Cỗ xe chở cỏ. Một chiếc xe chất đầy cỏ khô, khắc họa trong bức tranh của Bosch, có lẽ tương tự như hình ảnh của con người ở thế kỷ 15, một biểu tượng của sự tích trữ lương thực cho mùa đông và do vậy là biểu tượng của thịnh vượng. Nhưng ở đây đống cỏ biểu trưng cho quyền lực của sự giàu có và tiền bạc. Nó làm chúng ta nhớ lại câu thành ngữ cổ của người Hà Lan: “De werelt is een hooiberg; elk plukt ervan wat hij kan krijgen” (Thế giới như một đống cỏ và mọi người chộp giật càng nhiều càng tốt). Tất cả nhân loại bị nô lệ vào Cỗ xe chở cỏ, được bảy con quỷ kéo về phía hỏa ngục đang rực cháy ở bức tranh bên phải.

Tiền cảnh của bức tranh là sự hỗn loạn. Mọi người đang đánh lộn nhau để giành một chút từ đống “cỏ”. Ngay trung tâm tiền cảnh một người đàn ông cắt cổ họng một người đàn ông khác để cướp lấy vàng của anh ta. Ai cũng đều sẵn sàng giết người hoặc bị chiếc xe đè nghiến chỉ vì tiền. Ở bên phải, chiếc xe bị kéo đi bởi những loại sinh vật quỷ quái dị thường từ địa ngục chui lên. Một trong số những sinh vật vấy là sự kết hợp giữa một người đàn ông và một con cá; một sinh vật khác thì một phần là chim, và thứ ba là một người đội mũ chùm đầu với những cành cây đâm ra từ sau lưng.

Ngay cạnh đó, có thể thấy đám người tuôn chảy ra từ một cánh cửa gỗ của một ụ đất. Bản thân Cỗ xe chở cỏ được những người đàn ông và đàn bà bám theo, họ đang cố gắng giành giật cỏ cho đầy tay; họ đánh nhau và ngã xuống phía dưới những bánh xe. Tiền cảnh của bức họa chúng ta thấy hai ni cô đang nhét đầy cỏ vào bao cho một thầy tu, người ấy được minh họa đang điềm tĩnh uống thứ rượu dùng cho lễ ban thánh thể trong khi ông ta theo dõi sự cướp bóc của đám con chiên của ông ta. Một ngụ ý không chỉ ở chỗ Nhà thờ lừa dối dân chúng, mà còn gợi ý sự gian dâm trái phép giữa thầy tu và ni cô. Đây là bức tranh phổ biến của thời đại – và có lý do của nó. Có rất nhiều bê bối liên quan đến Nhà thờ; những tín đồ sùng đạo cảm thấy mình bị bỏ rơi.

Ở thời điểm đó nhà thờ nằm trong số những địa chủ tầm cỡ nhất. Thày tu và thấy tế, dù đã thề thốt làm cứu tế và sống thanh đạm, lại tập trung nhiều vào những tiện nghi vật chất hơn là sống một cuộc đời mộ đạo. Phần lớn của cải của Nhà thờ là thu được từ việc bán phép giải tội – một mẩu giấy hứa hẹn với người mua về sự tự do khỏi tầng Ngục luyện (Purgatory) bằng một khoản tiền đặt cọc nhỏ. Hans Dietz, tên buôn phép giải tội khét tiếng, khoác lác rằng linh hồn sẽ thoát ra khỏi địa ngục mỗi khi những đồng xu kêu loảng xoảng trong túi hắn. Thái độ của Bosch đối với nhà thờ được thể hiện ở sự xuất hiện của các ni cô và thầy tu đang hăm hở tham gia đeo bám Cỗ xe chở cỏ.