Chủ nghĩa Marx, Chủ nghĩa duy vật và Nghệ thuật

Triết học duy tâm và duy vật trong Nghệ thuật

Khoa học và nghệ thuật thường có vẻ như hoàn toàn cách ly khỏi những nỗ lực của con người. Tất nhiên, khoa học không phải là nghệ thuật. Nhưng khoa học cũng không phải là tình dục hoặc tình yêu hoặc trò tiêu khiển. Điều mà các hiện tượng và nghệ thuật ấy đều có điểm chung là ở chỗ chúng là những đối tượng trải nghiệm có ý thức của con người. Nhưng người ta có thể tập trung phân tích khoa học vào bất cứ đối tượng nào mà không cần quy giản chúng về một tập hợp những định luật khoa học. Bất cứ nghiên cứu về nghệ thuật một cách nghiêm túc nào cũng cho thấy, trong khi nghệ thuật có động lực của riêng nó, nó rõ ràng có gốc rễ từ hoàn cảnh lịch sử rộng lớn và ngay cả thứ nghệ thuật trừu tượng nhất và tinh tế nhất cũng có một tác động gì đó từ thế giới chung quanh nó. Nhưng một huyền thoại lâu bền cho rằng nghệ thuật là hình thức tự-thể hiện mà nó chỉ phản chiếu tinh thần của người nghệ sĩ và của lịch sử có trước của chính bản thân nghệ thuật. Huyền thoại ấy là một kích thước của triết học duy tâm tư sản, một quan niệm cho rằng tư tưởng của con người quyết định lịch sử còn bản thân tư tưởng chỉ chịu ảnh hưởng bởi những phát triển của bản thân các tư tưởng có trước. Với cách nhìn nhận lịch sử này, một người nghệ sĩ vĩ đại có thể có ảnh hưởng đến lịch sử, nhưng người nghệ sĩ làm vậy như một hành động của thiên tài bắt nguồn chỉ từ tinh thần của bản thân người nghệ sĩ. Từ chối hiểu ra rằng nền tảng của nghệ thuật là ở hoàn cảnh vật chất giải thích tại sao triết học duy tâm thấy thật gian nan khi định nghĩa thế nào là nghệ thuật. Không có bối cảnh rộng mở hơn, mọi định nghĩa như vậy ở một chừng mực nào đó chắc chắn là tùy tiện.

Chủ nghĩa duy vật biện chứng tranh luận rằng hiểu biết về thế giới không thể tiến hành từ những định nghĩa cố định về các bộ phận cấu thành. Chúng ta phải khởi đầu với những khái niệm với vai trò là những công cụ để quan sát thế giới. Thế nhưng những khái niệm ấy phải được xem, ít ra ở lúc đầu, là tạm thời, cần phải được kiểm tra và trau chuốt dưới ánh sáng của các bằng chứng vật chất. Những khái niệm tốt hơn dẫn đến những câu hỏi tốt hơn mà có thể được sử dụng để khám phá thế giới thực tại. Tương tác có lợi giữa tư tưởng và thế giới vật chất – ở đó tư tưởng là một thành phần – là cần thiết nếu như chúng ta muốn hiểu một quan niệm khó nắm bắt như nghệ thuật.

Vậy hãy bắt đầu với một định nghĩa tạm thời đơn giản về nghệ thuật rồi sử dụng nó để khám phá thế giới. Mục tiêu của chúng tôi không phải nhằm đạt được một định nghĩa chính xác siêu việt nào đó về nghệ thuật mà thay vào đó là để đạt được hiểu biết về cách thức nghệ thuật đã phát triển trong một thế giới biến động. Phương pháp lịch sử này sẽ được sử dụng để liên hệ với những quan niệm tư sản cổ truyền về nghệ thuật. Dĩ nhiên chúng tôi cũng muốn rút ra một số kết luận chính trị.

Cái đẹp và Sự giao tiếp

Nghệ thuật do vậy là một khái niệm hiện đại. Tư tưởng cho rằng nghệ thuật là một nỗ lực mà có thể được theo đuổi bởi lợi ích của chính nó, chỉ được phát triển trong kỷ nguyên tư sản. Nhưng con người ở thời kỳ hiện đại có thể nhận ra nghệ thuật hoặc, có lẽ chính xác hơn là, tính nghệ thuật (tài khéo nghệ thuật) trong nhiều sản phẩm của các nền văn hóa cổ đại. Do vậy, theo nghĩa rộng, rõ ràng có một điều gì đó có tính giao thoa văn hóa trong nghệ thuật, một điều gì đó phổ quát đối với nhân loại. Thế nhưng sản phẩm nghệ thuật có nhiều mục đích trong lịch sử và ngày nay vẫn còn như vậy. Chẳng hạn, một động cơ của nghệ thuật có thể là nhằm gây ra sự sợ hãi. Điều đó có thể thấy ở những tạo tác khác nhau về văn hóa như chiếc mặt nạ của nghi lễ Dogon truyền thống ở Mali và bức tranh Saturn đang nuốt sống con mình (khoảng 1819-1823) của nghệ sĩ Francisco Goya người Tây Ban Nha.

Hai tác phẩm đáng sợ này biểu hiện hai khía cạnh chủ đạo của nghệ thuật nói chung. Thứ nhất, chúng liên hệ tới những xúc cảm, trong trường hợp cụ thể này theo một cách thức hoàn toàn hiển nhiên. Thứ hai, tác động của chúng xuất phát từ khả năng của người nghệ sĩ khơi dậy cảm xúc của người xem về cái đẹp. Một bức vẽ nguệch ngoạc vụng về của một đứa trẻ về cùng chủ đề sẽ không mang lại ảnh hưởng như bức tranh của Goya, một bậc thầy được công nhận đến mức hoàng gia Tây Ban Nha đã sửa soạn đặt vẽ những bức chân dung chân thực mà rực rỡ như bức tranh vua Charles IV và gia đình (1800)

Những động cơ cụ thể cho sản phẩm nghệ thuật có thể rất đa dạng đến nỗi mục đích duy nhất mà chúng ta có thể gán cho nghệ thuật nói chung là sự giao tiếp [hay sự truyền đạt, ND]. Chúng ta có thể tạm thời định nghĩa nghệ thuật là phương thức giao tiếp dựa trên, ít nhất phần nào, tính hiệu quả của nó trong mối liên hệ với những xúc động và xúc cảm về cái đẹp của khán giả – hoặc sự thiếu vắng những xúc cảm ấy. Điều đó tất nhiên không loại trừ khả năng những sản phẩm nghệ thuật đó có thể có những mục đích khác mà không liên quan gì đến sự giao tiếp: chẳng hạn như kiến trúc cung cấp chỗ trú ngụ. Dĩ nhiên định nghĩa này đặt ra hai câu hỏi. Cái đẹp là gì? Và tại sao nó có liên hệ với sự giao tiếp? Câu hỏi đầu tiên phải được xem xét trước.

Nếu chúng ta không thận trọng, chúng ta có thể rơi vào những định nghĩa luẩn quẩn về cái đẹp khi cho rằng nó được tạo ra bởi nghệ thuật và rồi nghệ thuật là nỗ lực của con người nhằm tạo ra cái đẹp. Nhưng không cần thiết phải rơi vào cái bẫy đó. Nhận thức về cái đẹp không bị giới hạn ở những sản phẩm của lao động con người. Người ta có thể thấy vẻ đẹp ở những khung cảnh thiên nhiên rộng lớn hoặc ở khuôn mặt con người. Họ có thể nếm, ngửi, cảm nhận, quan sát và đôi lúc nghe thấy (chẳng hạn tính giòn) cái đẹp của một món ăn tinh tế.

Người ta chưa hiểu rõ sự tiến hóa sinh học của năng lực trải nghiệm cái đẹp. Nhưng chúng ta ít nhất cũng có thể đưa ra một số gợi ý hợp lý. Cái đẹp là một loại khoái cảm. Cùng chung mới những động vật khác, loài người đã tiến hóa để tìm ra khoái cảm cần thiết cho sự sinh tồn và sinh sản. Tất nhiên, ví dụ cổ điển về điều đó là tình dục. Hành vi sinh sản không chỉ đem lại khoái cảm cơ thể, tình dục còn gắn liền với cái đẹp theo nhiều cách thức. Chẳng hạn, người ta đã chỉ ra rằng một gương mặt đẹp về cơ bản là khuôn mặt bình thường hoặc trung bình. Mọi khuôn mặt sai lệch với chuẩn, ví dụ đặc biệt mất cân đối, có thể là bằng chứng của bệnh tật hoặc sự dị thường của cơ thể về mặt tổng thể và do vậy thiếu đi tính khỏe khoắn cần thiết cho sự sinh sản. Giá trị sinh tồn của khả năng tìm ra những phong cảnh rộng lớn có thể là những phong cảnh ấy có xu hướng bộc lộ những cơ hội hoặc những mối nguy hiểm tiềm tàng.

Do vậy cái đẹp có thể coi là một loại khoái cảm mà nó chỉ gián tiếp liên hệ với sinh tồn. Khi chúng ta ngưỡng mộ một phong cảnh xanh tươi, chúng ta có thể không cần thiết phải ăn bất cứ thứ gì có trong phong cảnh ấy cũng không khác gì việc chúng ta không cần thiết phải làm tình với bất cứ ai có khuôn mặt đẹp. Nhưng con người cũng thấy những thác nước và tiếng động xào xạc của những chiếc lá trong gió là đẹp. Đâu là giá trị sinh tồn của những thứ ấy? Trong những trường hợp đó, có lẽ sự thật vẫn là đúng khi chúng ta chỉ thấy những thứ có ích là đẹp. Nhưng những thứ ấy là khả năng nhận ra khuôn mẫu, một kỹ năng rất cơ bản nhưng cực kỳ quan trọng. Khuôn mẫu có nghĩa là có tính quy luật tức hàm chứa khả năng dự đoán được tức hàm chứa khả năng sinh tồn. Cụ thể hơn, nhận dạng khuôn mẫu là chìa khóa để giải quyết một số vấn đề sâu sắc nhất. Bản thân việc giải quyết-vấn đề lại là một ví dụ nữa về những gì con người đã tiến hóa để thích thú hoạt động đó bởi vì nó có ích cho họ.

Vậy tại sao xúc cảm về cái đẹp hoặc sự thiếu xúc cảm về cái đẹp lại đóng vai trò quan trọng đến như vậy trong hoạt động giao tiếp của nhân loại? Tổ tiên của con người hiện đại là những động vật xã hội trong một thời gian dài trước khi họ trở thành con người. Giao tiếp trong loài là quan trọng sống còn cho tương tác xã hội và sản xuất. Con người dễ dàng cho rằng ngôn ngữ là hình thức giao tiếp quan trọng nhất. Nhưng tổ tiên của chúng ta đã giao tiếp với nhau hàng triệu năm trước khi ngôn ngữ phát triển một cách đầy đủ khoảng giữa 200.000 đến 50.000 năm trước. Cụ thể hơn, con người hiện đại dễ cho rằng đàm luận lý trí là hình thức giao tiếp hữu hiệu nhất. Nhưng ngay cả hôm nay điều đó không phải bao giờ cũng đúng, chẳng hạn như các kỹ thuật quảng cáo cho thấy điều đó. Với sự khơi dậy nghệ thuật tới cảm xúc và hiệu quả như thế nào để những khơi gợi đó có thể đạt được những mục tiêu, không có gì là ngạc nhiên khi nghệ thuật lâu đời như nhân loại.

Bởi vì nghệ thuật là một cách thức giao tiếp, chúng ta có thể thấy tại sao những tác phẩm nghệ thuật đôi lúc chứa đựng một cách có chủ tâm những yếu tố xấu xí, đơn giản và vô vị. Trong một số nền văn hóa nhất định, các hình thức nghệ thuật phát triển những hệ thống ý nghĩa tương tự như ngôn ngữ. Các yếu tố không đẹp như thông thường có thể tăng cường giao tiếp có tính nghệ thuật bởi sự tương phản mà nó mang lại. Các tác phẩm chứa đựng những yếu tố ‘tiêu cực’ vẫn được công nhận là nghệ thuật và có ảnh hưởng bởi bối cảnh của nó. Chúng ta hãy lấy một ví dụ. Tác phẩm Cái giường của tôi của nghệ sĩ người Anh Tracey Emin (1997) cấu thành từ chiếc giường không được dọn dẹp của cô ta và những đồ vật liên quan đặt trong sự lộn xộn. Nếu như bạn bước vào phòng ngủ của Emin lúc nào đó vào năm 1997 và nhìn nó trong tình trạng ấy, không bao giờ bạn có thể nghĩ rằng một phần của những nội dung ấy lại cấu thành một tác phẩm nghệ thuật. Năm 1998 tác phẩm được triển lãm tại Tate Modern, bảo tàng nghệ thuật hàng đầu nước Anh, và được đề cử cho giải Turner, giải thưởng nghệ thuật đứng đầu nước Anh: rõ ràng là một bộ phận của giới nghệ thuật đã quyết định rằng đó không chỉ là một tác phẩm nghệ thuật mà còn là một tác phẩm hay. Quan điểm ấy phản chiếu những giá trị và mối bận tâm của các nhà sưu tập tư sản những người thống trị thị trường nghệ thuật Anh tại thời điểm đó; đối với công chúng thưởng thức nghệ thuật rộng lớn hơn, tác phẩm đó đã và vẫn còn tranh cãi.